________________
૧૫૮ વિવેચન–જે દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિક નય જુદા રૂપે દેખાવાથી તેને જુદા ગણીનવનય તમે કહ્યા તે પછી અપિત અને અનર્પિત ભેદે સાથે જોડીને અગ્યાર નય કેમ ન કહ્યા, કારણ કે નૈગમ સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ ત્રણ ભેદથી દ્રવ્યાર્થિક નય ત્રણ પ્રકારે છે અને ત્રાજુ સૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ તથા એવું ભુત એ ભેદથી પર્યાયાથીકનય ચાર પ્રકારને છે, એજ રીતે અપતિ અને અનપત રૂપ જે બે ભેદ છે તે સામાન્ય અને વિશેષના પર્યાય છે અને દ્રવ્ય તથા પર્યાયમાં રહે છે જેમકે સામાન્ય બે પ્રકારના છે (૧) ઉદ્ધતા સામાન્ય અને (૨) તિર્થક સામાન્ય. આમાંથી ઉદ્ધતા સામાન્ય તે દ્રવ્યરૂપ છે કારણ કે તે સઘળા પર્યાયમાં સાધારણ રૂપથી રહે છે અને તિર્યક સામાન્ય પ્રતીતિ જેમ ઘટ પટ આદિ તેના સદૃશ પરિણામ લક્ષણ વ્યંજન પર્યાયમાં જ રહે છે કારણકે સ્થલ રૂપથી કાળાંતરે રહેવાવાળું અને શબ્દના સંકેત ગોચર વ્યંજન પર્યાય છે એ પ્રમાણે પ્રવચનીકેની પ્રસિદ્ધિ છે અને વૈશાદૃશ્ય રૂપ વિવર્ત લક્ષણ સહિત વિશેષ છે તે પણ પર્યાયમાંજ અંતરગત થાય છે તેથી કરીને સામાન્ય વિશેષથી અધિક નયને અવકાશ રહે નથી. (૧૦)
