________________
૧૪૫ ધર્મ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર છેઃ (૧) આજ્ઞાવિચય-જિનેરની આજ્ઞાની વિચારણ, (૨) અપાયરિચય-સંસારના દુઃખની વિચારણું, (8) વિપાકવિચય-કમના રવિપાકની વિચારણું અને (૪) સંસ્થાનવિચય-ચૌદરાજકના સ્વરૂપનો વિચાર.૧ આ ગુણસ્થાને જીવને સાવલંબન ધ્યાન ઉપકારક છે; નિરાવલંબન ધ્યાન નહિ. ધર્મધ્યાનના બીજી રીતે પણ ચાર પ્રકાર છેઃ (૧) પિંડસ્થ, (૨) પદસ્ય, (૩) રૂપસ્થ અને (૪) રૂપાતીત. ૩ આત્મા અને શરીર એ દરેકના સમ વિષમ ગુણની તુલના અને ચિંતન પિંડસ્થ ધર્મધ્યાન છે. નવપદમાંના કોઈ એક કે અધિકપદના ગુણોનું ચિંતન એ પદસ્થ ધર્મધ્યાન છે. કેઈપણ પદના રૂપ કે વર્ણની કલ્પના કરી તેના ગુણનું ચિંતન એ રૂપસ્થ ધર્મસ્થાન છે અને કલ્પનાતીત એવા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન એ રૂપાતીત ધર્મધ્યાન છે; એવા છેલ્લા રૂપાતીત ધમધ્યાનમાં શુકલધ્યાનને અંશ હોય છે અને તે પ્રમત્તસંયતને હોય છે. ૪
આ ગુણસ્થાને જીવ અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, વેગ આદિના ત્યાગની શરૂઆત કરતે હેવાથી તે યથાખ્યાતચારિત્રરૂપ વિરતજીવનને અભ્યાસી વિદ્યાર્થી એ મુનિ છે. પૂર્વકર્મજન્ય વાસના અને સંજવલન કષાયના ઉદયે વ્રત પાલનની ઈચ્છા અને એકાગ્રતામાં રહેવાને પ્રયત્ન હોવા છતાં તેને પ્રમાદ સહજ બને છે. ૫
પ્રમાદના પાંચ પ્રકાર છેઃ (૧) મઘ-મદ, અભિમાન, (૨) વિષયઈષ્ટગઉપગનું આકર્ષણ, (૩) કષાય, (૪) નિદ્રા અને (૫) વિકથા-અનાવશ્યક ચર્ચા અને અનર્થકારી વાર્તાલાપ.
૧ જુઓ તત્ત્વાધિગમ સૂત્ર અ૦ ૯ સૂ-૩૭ ૨ જુઓ ગુણસ્થાનકમારેહિ મા. ૨૯, ૩૦
• ગા. ૨૫ ૪ જુઓ તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અ૦ ૯ સૂ-૩૭ ૫ જુઓ ગુણસ્થાનકમારેહ ગા. ૨૬
