________________
૧૭
આ વિજ્ઞાન ઘન સ્વરૂપ આત્માની ઉત્પત્તિ પૃથ્વી—પાણીઅગ્નિ-વાયુ અને આકાશ એ પાંચ ભૂતાના અથવા તેના બનેલા ઘટ-પટ–મઠ પ્રમુખ પદાર્થોના નિમિત્તથી થાય છે.
જેમ ઘટ જોઇને ઘટનો ઉપયોગ, પટ જઈને પટનો ઉપયોગ, મઠ જોઈને મને ઉપયોગ આત્મામાં પ્રગટે છે, તેમ તે તે પદાર્થ ના નિમિત્તથી આત્મામાં–જીવમાં તે તે ઉપયોગ પ્રગટે છે.
આત્મા ઉપયોગ સ્વપથી અભિન્ન હોવાથી તે પદાર્થમાંથી તે સ્વરુપે આત્મા પ્રગટ થયે” એમ મનાય છે.
આ રીતે એ પાંચ ભૂતોના અથવા તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ પદાર્થોના નિમિત્તથી મુન્જાય એટલે ઉત્પન્ન થઇને પુનઃ તે ઘટપટ-મઠ ઈત્યાદિ નિમિત્ત નાશ પામે, અથવા અન્ય કઈ વસ્તુનું આવરણ આવી જાય, અગર આત્મા અન્ય ઉપયોગવાળા થાય તો તે ઉપયોગ સ્વરૂપ વિજ્ઞાનઘન આત્મા પણ તાજોવાનુરિનરથતિ એટલે તે નિમિત્તની સાથેજ વિનાશ પામે છે. ત્યારબાદ અન્ય ઉપયોગ જન્મે છે, અથવા સામાન્ય ઉગ રહે છે. તેથી જ
કે સંજ્ઞાતિ એટલે પૂર્વના ઉપયોગ રૂપ સંજ્ઞા રહેતી નથી. અર્થાત્ પૂર્વનો ઘર-પદ-મર વગેરેનો ઉપયોગ રહેતો નથી. શાથી ? કે વર્તમાનમાં પ્રગટેલા નવા ઉપયોગના યોગે તે વિનાશ પામે છે.
આત્માના ત્રણ સ્વભાવ છે. જે પદાર્થનું વિજ્ઞાન પ્રવર્તતું હેય તે વિજ્ઞાન પર્યાયરૂપે આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે. તે સમયે પૂર્વ ના પદાર્થના વિજ્ઞાન પર્યાય વિનાશ પામેલા હોવાથી તે પૂર્વના વિજ્ઞાન પર્યાય રૂપે આત્મા વિનશ્વરરુપ છે, અને અનાદિ કાળથી પ્રવર્તેલી વિજ્ઞાન સંતતિ દ્વારા દ્રવ્યપણે આત્મા અવિનશ્વરરૂપ છે.
