________________
લેખાંક
૧૦૪
યોગના વિવેકને સ્પષ્ટ કરવા યોગના ઇચ્છાયોગ વગેરે ત્રણ ભેદ જોયા – હવે બીજી વિવક્ષાથી એના તાત્ત્વિકયોગ અને અતાત્ત્વિક યોગ એવા બે ભેદોને આપણે આ લેખમાં
જોઈશું.
યોગના અધ્યાત્મ-ભાવના વગેરે વિશેષ ભેદોને નજરમાં લીધા વિના સામાન્યથી જ કહેવું હોય તો આ યોગના તાત્ત્વિક અને અતાત્ત્વિક એવા બે ભેદ પણ કહેવાય છે. એમાં તાત્ત્વિક યોગ એ વાસ્તવિક છે, અર્થાત્ નિશ્ચય કે વ્યવહાર... કોઈ એક નયથી તો એ મોક્ષની સાથે જોડી આપવાના ફળવાળો છે જ. અને જે આવો ન હોવા છતાં યોગોચિત વેષ-ક્રિયા વગેરેના કારણે યોગ જેવો દેખાય છે તે અતાત્ત્વિકયોગ છે, અર્થાત્ વાસ્તવિક યોગ નથી, પણ યોગાભાસ છે.
અપુનર્બંધકજીવને તથા સમ્યગ્દષ્ટિજીવને આ અધ્યાત્મ અને ભાવનારૂપ યોગ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરવારૂપ વ્યવહારથી તાત્ત્વિક હોય છે. એટલે કે એમના અનુષ્ઠાનાદિ વસ્તુતઃ અધ્યાત્માદિયોગરૂપ બનતા નથી, પણ એનું કારણ બને છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરવા દ્વારા એ યોગરૂપ હોવાથી વ્યવહારથી તાત્ત્વિક છે. જ્યારે દેશવિરત અને સર્વવિરતને આવા ઉપચાર વિના નિરુપચરિતપણે અધ્યાત્મ-ભાવનાયોગ સંભવે છે. માટે એમને નિશ્ચયથી તાત્ત્વિક યોગ હોય છે.
અહીં અપુનર્બંધક અને અવિરતસમ્યક્ત્વી... આ બંનેને કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને વ્યવહારથી અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગ કહ્યા છે. અર્થાત્ વાસ્તવિક રીતે તો એ દ્રવ્યયોગ જ છે. જ્યારે ચૌદમી અપુનર્બંધકદ્વાત્રિંશિકાની સોળમી ગાથામાં અપુનર્બંધકને