________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૮
૧૦૭૩ હવે છેલ્લો પાંચમો વૃત્તિસંક્ષયયોગ -
મનોદ્રવ્ય અને શરીરદ્રવ્ય આત્માથી ભિન્ન છે. મનોદ્રવ્યના તથાવિધ સંયોગથી ઉત્પન્ન થતી મતિજ્ઞાનના વિકલ્પરૂપ વૃત્તિઓનો કેવલજ્ઞાનપ્રાપ્તિકાળે અને શરીરદ્રવ્યના તથાવિધ સંયોગથી ઉત્પન્ન થતી પરિસ્પંદરૂપ વૃત્તિઓનો અયોગી ગુણઠાણની પ્રાપ્તિકાળે અપુનઃ ભાવે સંક્ષય એ વૃત્તિસંક્ષયયોગ છે. અહીં આશય એ છે કે – સમુદ્ર સ્વભાવે તરંગો-મોજાંઓ વિનાનો નિસ્તરંગ-શાંત હોય છે. પણ પોતાનાથી ભિન્ન એવા પવનના સંયોગથી એમાં જેમ તરંગો ઊઠે છે એમ આત્મા સ્વભાવે નિસ્તરંગ છે = નિર્વિકલ્પ અને નિઃપરિસ્પદ છે. પણ મનોદ્રવ્યના તથાવિધ સંયોગથી એમાં વિકલ્પરૂપ વૃત્તિઓ ઊઠે છે અને શરીરદ્રવ્યના તથાવિધ સંસ્કારથી એમાં પરિસ્પંદરૂપ = આત્મપ્રદેશોમાં કંપનરૂપ વૃત્તિઓ ઊઠે છે. આમાંથી મનોદ્રવ્યના સંયોગથી મતિજ્ઞાનના વિકલ્પરૂપ વૃત્તિઓ થાય છે ને એનો કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિકાળે સંક્ષય થાય છે. અલબત્ કેવળજ્ઞાની પણ અનુત્તરવાસી દેવના સંશયને દૂર કરવા મનોદ્રવ્યનો ઉપયોગ કરે છે, અર્થાત્ મનોદ્રવ્યનો સંયોગ એમને પણ હોય છે. એની બાદબાકી કરવા માટે “તથાવિધ' શબ્દ છે, એટલે કે એવો જ મનોદ્રવ્યસંયોગ લેવાનો છે જે મતિજ્ઞાનના વિકલ્પોનો જનક બની શકે.
શરીર દ્રવ્યના સંયોગથી આત્મપ્રદેશોમાં પરિસ્પંદ-કંપન થાય છે. આ પરિસ્પંદરૂપ વૃત્તિઓનો અયોગી કેવલી ગુણઠાણાની પ્રાપ્તિકાળે ક્ષય થાય છે. અલબત્ ૧૪મા ગુણઠાણે અયોગીવલીને ચરમસમય સુધી ઔદારિક, તૈજસુ અને કાશ્મણશરીરદ્રવ્યનો સંયોગ હોય જ છે. એટલે એની બાદબાકી કરવા માટે પણ “તથાવિધ” શબ્દ છે. એટલે કે એવો જ શરીરદ્રવ્યસંયોગ અહીં લેવાનો છે જે આત્મપ્રદેશોનું પરિસ્પંદન કરી શકે.
આ બન્ને પ્રકારની વૃત્તિઓનો ક્ષય એ રીતે થાય છે કે જેથી
