________________
૭૬૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે બની જાય. હા, કોઈ વ્યકિત કે વસ્તુ પ્રત્યે રાગ આવવાથી દ્વેષ ખસી જાય કે દ્વેષ આવવાથી રાગ ખસી જાય એવું બને છે. પણ દ્વેષ ખસવાથી રાગ આવી જ જાય કે રાગ ખસવાથી ષ આવી જ જાય એવો નિયમ હોતો નથી, નહીંતર તો વૈરાગ્ય અને સમતાભાવ જેવી વસ્તુ જ નહીં રહે.
વળી અદ્વેષ એ કેષાભાવરૂપ છે, અર્થાત્ એ અભાવરૂપ હોવાથી એમાં વિવિધતા હોતી નથી, એ એક જ પ્રકારનો હોય છે. આશય એ છે કે જેનો અભાવ હોય એને પ્રતિયોગી કહેવાય છે. જેમકે ઘડાના અભાવનો (ઘટાભાવનો) ઘડો એ પ્રતિયોગી છે. પ્રતિયોગી ઘટ નાનો મોટો સંભવી શકે છે. ઘટાભાવ એવો હોતો નથી, એટલે કે નાના ઘડાનો અભાવ, મોટા ઘડાનો અભાવ વગેરે સંભવે છે, પણ ઘડાનો નાનો અભાવ, મોટો અભાવ.. વગેરે સંભવતું નથી. આના પરથી સમજાય છે કે અભાવ એક જ હોય છે. એમાં તરતમતા હોતી નથી. એ જ રીતે અષ એ ટ્રેષાભાવરૂપ હોવાથી એમાં તરતમતા ન હોવાથી એ એક જ પ્રકારનો હોય છે. અને એ એક જ પ્રકારનો છે તો યોગીઓના ભેદનો પ્રયોજક ન જ બની શકે એ સ્પષ્ટ છે. જ્યારે મુક્તિરાગ તો યોગીઓના ભેદનો પ્રયોજક બને છે. પછી મુક્તિનો અદ્વેષ અને રાગ એ બે એક જ શી રીતે હોય શકે ?
પ્રશ્ન : મુક્તિરાગ યોગીઓના ભેદ પાડવામાં પ્રયોજક શી રીતે બને છે?
ઉત્તર : યોગગ્રન્થોમાં યોગીઓના નવ પ્રકાર બતાવવામાં આવેલા છે. એ મુક્તિરાગની મંદતા, મધ્યમતા અને ઉત્કૃષ્ટતાના કારણે તથા ઉપાયની મંદતા, મધ્યમતા અને ઉત્કૃષ્ટતાના કારણે બતાવેલા છે. આશય એ છે કે મુક્તિરાગ એટલે મુક્તિની અભિલાષા - સંવેગ. કેટલાક યોગીઓને આ સંવેગ મૃદુ–મંદ હોય છે, કેટલાકને
