________________
લેખાંકન
ગયા લેખમાં અગ્યારમી પાતંજલયોગલક્ષણબત્રીશીની વિચારણા પૂર્ણ કરી. હવે આ લેખથી બારમી પૂર્વસેવાબત્રીશીની વિચારણા કરવાની છે.
ગ્રન્થકારે દસમી બત્રીશીમાં “મોક્ષનો મુખ્ય હેતુ બનનાર વ્યાપાર એ યોગ” આવું સ્વમાન્ય યોગનું લક્ષણ દર્શાવેલું. પછી અગ્યારમી બત્રીશીમાં શ્રીપતંજલિઋષિએ કહેલું યોગનું ‘ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ એ યોગ” એવું લક્ષણ કહીને એની વિચારણા કરી તથા એમાં રહેલા દૂષણો દર્શાવીને પોતે કહેલ યોગલક્ષણ જ નિર્દોષ છે એ વાત જણાવી. એટલે યોગના લક્ષણ અંગે હવે કોઈ દ્વિધા રહી નથી. તેથી મોક્ષના ઇચ્છુક આત્માએ મોક્ષનું મુખ્ય કારણ બનનાર ધર્મક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થવું જરૂરી બની રહે છે.
જે ખુદ કાર્યરૂપે પરિણમે એ ઉપાદાનકારણ કહેવાય છે. આ ઉપાદાન કારણને કાર્યરૂપે પરિણમવા માટે જેનો સહકાર જોઈએ એ સહકારી કારણો કહેવાય છે. જેમકે માટી સ્વયં ઘડારૂપે બની જાય છે. તેથી માટી એ ઘડાનું ઉપાદાન કારણ છે. પણ માટીને ઘડારૂપે બનવા માટે દંડ-ચક્ર વગેરે જરૂરી બને છે. તેથી દંડ-ચક્ર વગેરે સહકારીકારણો છે. તેમ છતાં, માટીને ચાકડા પર મૂકી દંડથી ઘુમાવવા વગેરેની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે તો પણ ઘડો કાંઈ બની જતો નથી. ઘડો બનાવવો હોય તો પહેલાં માટીને ખૂંદવી પડે. પોંચી કરવી પડે.. પિંડરૂપે બનાવવી પડે. માટી આવી ભૂમિકા પામે એ પછી જ સહકારી કારણોની એવી અસર ઝીલવા યોગ્ય બને છે જે એને ધારેલા ઘટ પરિણામ સુધી પહોંચાડી શકે. અર્થાત્ ઉપાદાન કારણ એવું યોગ્ય બનવું જોઈએ કે જેથી એ સહકારી કારણોની (ઉપાયોની) યોગ્ય અસર ઝીલી શકે. ઉપાદાનકારણની આવી યોગ્યતા એ પ્રધાન યોગ્યતા છે. આવી પ્રધાનયોગ્યતાનું જે કારણ બને તે “પૂર્વસેવા' કહેવાય છે.
