________________
૬૭૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે ચિત્તવૃત્તિઓનો આ બે પ્રકારનો નિરોધ, અભ્યાસ અને બે પ્રકારનો વૈરાગ્ય .. આ બધી વાત આપણે આગામી લેખમાં સમજીશું.
લેખાંક
પાતંજલયોગદર્શનની મુખ્ય મુખ્ય વાતો ગયા લેખમાં જોયેલી. અને છેવટે ચિત્તવૃત્તિઓનો બે પ્રકારે નિરોધ, એ નિરોધના કારણ રૂપ
અભ્યાસ તથા બે પ્રકારના વૈરાગ્યનો ઉલ્લેખ કરેલો.... આ લેખમાં આ બે પ્રકારના નિરોધ વગેરેને સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ. એમાં અન્તઃસ્થિતિ અને બહિતિ.. આ બે પ્રકારનો નિરોધ છે.
ચિત્તવૃત્તિઓનો બહિતિ નામે નિરોધ : અનંતભૂતકાળમાં અનંતીવાર પ્રવૃત્તિઓ કરી હોવાથી ચિત્તવૃત્તિઓ ઘડાયેલી છે. નવુંનવું જાણવાની કુતૂહૂલ વૃત્તિઓ એ સાત્વિકવૃત્તિની બહિર્મુખતા છે. એને પ્રકાશ કહે છે. કોણ આવ્યું? કોણ ગયું? કોણ શું કરે છે? કઈ વસ્તુ છે? કેવી છે? ક્યાં છે? આવા બધાં કુતૂહલ અંદર પડેલા જ હોય છે ને તે તે અવસરે ચિત્ત તે તે ઇન્દ્રિયરૂપી નાલિકા દ્વારા તે તે વિષય તરફ ધસી જવા લાલાયિત થઈ જ જાય છે. કોઈ બીજો પ્રતિબંધક ન હોય તો એ બહાર ધસી જઈ તે તે વિષયાકારને ધારણ કરી જ લે છે. એટલે કે તે તે વિષયની જાણકારી મેળવી જ લે છે. તે તે કુતૂહલને પોષી જ લે છે. આ પ્રકાશ નામે બહિર્મુખતા છે.) ચિત્તવૃત્તિ આ રીતે બહાર ધસી જવા માટે લાલાયિત થઈ ગઈ હોવા છતાં, એ વૃત્તિઓ સાથે સંઘર્ષ કરીને પણ, મક્કમ બનીને એને બહાર જતા રોકવી.. એટલે કે કુતૂહલને વશ થઈ જવાના વલણરૂપ વૃત્તિને વશ ન થવું.. ને દ્રઢતાપૂર્વક એને સંધવી એ આ વૃત્તિનો નિરોધ છે.
