________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૩
૬૭૫ પણ પ્રકૃતિનો અધિકાર ખસી ગયા પછી પુરુષને વિવેકખ્યાતિ થાય છે. એટલે કે “હું ચેતન અકર્તા છું' “હું બુદ્ધિથી ભિન્ન છું' એવું ભેદજ્ઞાન થાય છે. એ થવા પર અન્ય પ્રકારની વૃત્તિઓનો સંક્રમ થતો નથી. “ચેતન હું કર્તા છું' એવું અભિમાન ખસી જાય છે. એટલે ચિત્તના વિવિધ વિકારરૂપ વિવિધ વૃત્તિઓનો નિરોધ થાય છે. એટલે પુરુષ ચિત્તની વૃત્તિરૂપે પોતાને જે અત્યાર સુધી જોતો હતો તે જોવાનું બંધ થાય છે, કારણ કે ચિત્તની હવે કોઈ વૃત્તિ જ નથી. તેથી હવે પુરુષ પોતાના નિર્વિષય ચિન્માત્ર સ્વરૂપમાં સ્થિર થાય છે. આમાં નિર્વિષય = વિષયશૂન્ય એમ એટલા માટે કહ્યું કે વિષય બુદ્ધિનો હોય છે. આશય એ છે કે ચક્ષુ વગેરે જ્ઞાનેન્દ્રિયો પણ બુદ્ધિની જ વૃત્તિઓ છે. બુદ્ધિ પ્રવાહી જેવી છે. ઇન્દ્રિયો નાલિકા જેવી છે. બુદ્ધિ ઇન્દ્રિય રૂપી નળી વાટે બહાર નીકળી સામે રહેલા ઘટવગેરે વિષયને પામીને ઘટ વગેરે વિષયનો આકાર ધારણ કરી લે છે. તે-તે વિષયનો બુદ્ધિએ આ પ્રમાણે આકાર ધારણ કરવો એ જ બુદ્ધિએ અર્થનું ગ્રહણ કર્યું એમ કહેવાય છે. પુરુષ તો અપરિણામી છે. એ પોતે ક્યારેય આવા ઘટાકાર વગેરે રૂપે પરિણમતો નથી. પણ બુદ્ધિ દર્પણ જેવી હોવાથી પુરુષનું પ્રતિબિંબ એમાં પડે છે અને બુદ્ધિએ ધારણ કરેલો ઘટાદિઆકાર પુરુષને પોતાનો જ ભાસે છે. આને ઘટવિષયક જ્ઞાન કર્યું એમ કહેવાય છે. આમ વિષયાકાર શૂન્ય એવો પણ પુરુષ વિષયાકારવાળો ભાસે છે.
બુદ્ધિ જેમ બાહ્ય ઘટાકાર વગેરે રૂપે પરિણમે છે એમ આવ્યંતર સુખ-દુઃખ- કામ-ક્રોધ વગેરે આકાર રૂપે પણ પરિણમે છે.. બુદ્ધિની આ આંતરિક વૃત્તિઓમાં પણ પુરુષનું પ્રતિબિંબ તો પડે જ છે.. ને તેથી પુરુષ પોતાની જાતને સુખી-દુઃખી વગેરે રૂપે માને છે. એટલે બુદ્ધિની તે-તે વૃત્તિ કાળે પુરુષનો પણ તે તે રૂપે વ્યવહાર થાય છે. આને જ એ દર્શનકારો વૃત્તિસારૂપ્ય = વૃત્તિનું સાશ્ય કહે છે.
પાતંજલ વિદ્વાનોએ ચિત્તની આવી પાંચ વૃત્તિઓ માની છે.
