________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૩
૬૭૩ નિર્લેપ રહે છે એમ સંસારમાં પુરુષ-આત્મા સર્વથા નિર્લેપ રહે છે, પછી ભલે ને બાહ્ય જગતમાં ભયંકર ઉથલ-પાથલ મચી જતી હોય કે ભારે આસમાની સુલતાની થઈ જતી હોય. એટલે કે પુરુષ કોઈપણ વસ્તુ, વ્યક્તિ કે પરિસ્થિતિની અસર બિલકુલ ઝીલતો નથી. એ તો જેવો છે એવો જ હંમેશ માટે – ત્રણે કાળમાં રહે છે. એટલે કે એ કૂટનિત્ય છે.
“કૂટનિત્ય' શબ્દને ઓળખી લઈએ... કૂટ એટલે લૂહારશાળામાં રહેલ એરણ.. લૂહારશાળામાં જેને ઘાટ આપવાનો છે એ લોખંડ બદલાયા કરે છે, જેનાથી ઘાટ આપવાનો છે એ હથોડા પણ કાળાન્તરે બદલાઈ જાય છે. અરે વર્ષોના વર્ષો વીતવા પર લૂહારની પેઢી પણ બદલાઈ જાય છે.. ને બાપના સ્થાને દીકરો ને પછી દીકરાના સ્થાને પૌત્ર “લૂહાર' તરીકે આવી જાય છે.. પણ એરણ એની એ જ.. બદલાતી નથી... આમ કૂટની = એરણની જેમ જે હમેશા બિલકુલ બદલાયા વિના રહે તે કૂટસ્થનિત્ય. અનંતાનંતકાળ વીતી જાય.. આત્મા અંશમાત્ર પણ બદલાતો નથી. આત્મા = પુરુષ = દ્રષ્ટા = ચિતિશક્તિ= ચિતુશક્તિ= જ્ઞાનમય= ચૈતન્યમય = સાક્ષી... આ બધા આત્મવાચક સમાનાર્થક શબ્દો છે.
શંકા - જો પુરુષ કૂટસ્થનિત્ય છે તો હું જ્ઞાની..” “હું અજ્ઞાની,” “હું ક્રોધી...” “હું માની..” “હું કર્તા” “હું ભોક્તા” આવા બધા જાતજાતના અનુભવો થાય છે એની સંગતિ શી રીતે કરશો ? કારણ કે એમાં તો બધા જ જુદા જુદા પરિણામો અનુભવાય છે?
સમાધાન - એની સંગતિ માટે સાંખ્યદર્શને પુરુષતત્ત્વથી બિલકુલ ભિન્ન એવું પ્રકૃતિ તત્ત્વ માન્યું છે. આ પ્રકૃતિ જડ છે. સત્ત્વ, રજસ, અને તમસ્.. એમ ત્રિગુણાત્મક છે. ત્રણે ગુણો સામ્ય અવસ્થાવાળા હોય ત્યારે પ્રકૃતિ કહેવાય છે. આ પ્રકૃતિના બે પરિણામ છે. અનુલોમપરિણામ અને પ્રતિલોમ પરિણામ. સાંખ્યદર્શનમાં એમ મનાયું છે કે પુરુષને ભોગ કરાવવા માટે,
