________________
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૨
૫૯૫ અર્થના અભિપ્રાયથી કહેવાયેલી છે એ રીતે જણાવી પછી એમાં દૂષણ દર્શાવવા એ છલ છે. જેમ કે “નવી કાંબલીવાળો દેવદત્ત આવે છે' આવા અભિપ્રાયે કહેવાયેલા નિવેમ્પત્નો તેવા સમાચ્છતિ આ વાક્યને “નવ (૯) કાંબલીવાળો દેવદત્ત આવે છે આ અભિપ્રાયવાળું ઘટાવી એને ખોટું ઠેરવવું એ છલ પ્રયોગ છે. અસત્ય ઉત્તર આપવો એ જાતિ છે. અર્થાત્ વાદીએ સમ્યહેતુ કે સમ્યગૂ હેત્વાભાસનો પ્રયોગ કર્યો હોય ત્યારે તેમાં રહેલા દોષને શીધ્ર ન પકડી શકવાથી કંઈક હેતુ જેવો જ લાગે તેનાથી ખંડન કરી દેવું એ જાતિ છે. જેમકે વાદીએ આવો પ્રયોગ કર્યો હોય કે “શબ્દ અનિત્ય છે, કારણકે કૃતક (= કરાયેલો) છે, જેમ કે ઘડો' - તો એને ખાલી સાધર્મ્સ પકડીને આમ ખોટી રીતે તોડવાનો પ્રયાસ કરવો કે “ઘડાની જેમ કૃતક હોવાથી શબ્દ જો અનિત્ય છે તો એ રીતે આકાશની જેમ અમૂર્ત હોવાથી શબ્દ, આકાશની જેમ નિત્ય સિદ્ધ થઈ જશે.” આ જાતિપ્રયોગ છે. આવા છલ અને જાતિની બહુલતાવાળો વાદ વિરુદ્ધ વાદ-વિવાદ બને છે. આમાં સામો પણ છલ-જાતિ વગેરેનું ઉદ્ધાવન કરવામાં પાવરધો હોઈ પ્રાય: વિજયપ્રાપ્તિ થતી નથી. વાદી તત્ત્વપ્રતિષ્ઠા માટે ગમે એટલી યુક્તિસંગત દલીલો આપે, તો પણ પ્રતિવાદી એમાં છલ-જાતિ પ્રયોગ કરી અસંગતિનો આભાસ ઊભો કરે છે અને તેથી તત્ત્વની પ્રતિષ્ઠા થતી નથી. કદાચ વાદી અત્યંત અપ્રમાદી-જાગૃત રહે અને તેથી પ્રતિવાદીના દરેક છલ- જાતિનો એ પરિહાર કરે અને
એ રીતે વિજય પ્રાપ્ત કરે તો પણ સામા દુઃસ્થિત પ્રતિવાદીને વિદ્યા કિરવાનો દોષ લાગે છે. પ્રતિવાદીનો પરાજય થવાથી એને સ્વઇષ્ટ ધન-ખ્યાતિ વગેરેની પ્રાપ્તિ થતી નથી, કેમકે પરાજય ધનપ્રાપ્તિ વગેરેમાં અવશ્ય વિઘાત કરનાર છે. આ રીતે બીજાને અર્થપ્રાપ્તિમાં વિઘ વગેરે રૂપ અપાયમાં નિમિત્ત બનવું એ પણ સાધુની પરલોક સાધનાનો બાધક છે. તેથી વિવાદમાં પણ વાદીનો વિજય થાય કે પરાજય થાય તો પણ સ્વ-પર ઉપકાર રૂપ અભીષ્ટ કાંઈ ફળ મળતું નથી એ સ્પષ્ટ છે.
