________________
૬૬૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે છોડ્યા વિના કરાતી વિચારણામાં ઈતરાંશનો કરાતો પ્રતિક્ષેપ એ પ્રધાનરૂપે પ્રતિક્ષેપ ( નકાર) છે અને એ અપેક્ષાને છોડી દઈને કરાતી વિચારણામાં છેતરાંશનો કરાતો સ્વીકાર એ ગૌણરૂપે અપ્રતિક્ષેપ છે. તે આ રીતે - દ્રવ્યાર્થિકનય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવમાં નિત્યત્વને જુએ છે અને કહે છે. આ દ્રવ્યની અપેક્ષાને જ ઊભી રાખીને એ જીવમાં અનિત્યત્વને જે નકારે છે તે ઈતરાંશરૂપ અનિત્યત્વનો પ્રધાન રૂપે પ્રતિક્ષેપ છે. અને દ્રવ્યની અપેક્ષા છોડીને પર્યાયની અપેક્ષાએ જીવમાં અનિત્યત્વ હોવાનો જે સ્વીકાર છે તે ઇતરાંશરૂપ અનિત્યત્વનો ગૌણરૂપે અપ્રતિક્ષેપ છે. અહીં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી કે પોતાની અપેક્ષાને છોડવી અને ઇતરાંશનો સ્વીકાર કરવો આ બંને ગર્ભિત રૂપે જ હોય છે, નહીં કે વ્યક્તરૂપે. માટે જ એ અપ્રતિક્ષેપ ગૌણરૂપે કહેવાય છે.
પ્રશ્ન - નિત્યત્વવાદી વગેરે સાંખ્યાદિ દર્શનોને મિથ્યા કહી એનું ખંડન કરવું, અને એ જ નિત્યવાદિને કહેનાર નૈગમાદિ દ્રવ્યાર્થિકનય વગેરેને મિથ્યા ન કહેવા.. આવું શા માટે ? એ બેમાં શું તફાવત છે? એ સ્પષ્ટરૂપે સમજાવો.
ઉત્તર - સાંખ્યાદિકદર્શનો નવો નિત્ય: વગેરે રૂપે જે નિત્યવાદિને જુએ છે તેને જ વસ્તુના સંપૂર્ણ સ્વરૂપ તરીકે માની લે છે અને નિરૂપે છે, માટે તેઓ મિથ્યા છે. પરંતુ નૈગમાદિનયો સ્વવિષયભૂત નિત્યતાદિને વસ્તુસ્વરૂપના અંશરૂપે જ માને છે, નહીં કે સંપૂર્ણ વસ્તુસ્વરૂપ રૂપે, કારણ કે વસ્તુસ્વરૂપનો જે અનિત્યત્વાદિ સ્વરૂપ ઇતરાંશ, તે પણ પ્રમાણથી પરિછિન્ન છે. (એટલે કે એ પણ વસ્તુમાં રહેલ તો છે જ.) જો કે નૈગમનામે દ્રવ્યાર્થિકનય દ્રવ્યને મનમાં રાખીને = અર્પણ કરીને જ વસ્તુને જુએ છે. એટલે વ્યક્તરૂપે તો ક્યારેય નીવોડનિત્ય: “કીવોડનિત્યો ડજિ' ઇત્યાદિ સ્વીકારતો નથી, કે બોલતો નથી, ઊલટું નીવો નિત્ય .. એ પ્રમાણે નિત્યપણાનું સાવધારણ (જકાર સહિતનું) વિધાન કરે છે. અને વીવો નૈવાનિત્ય:
