________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૫
૬૯૯
સંસારી જીવોમાં) એ જોવા મળે છે.. ને જ્યાં જ્યાં એ નથી ત્યાં ત્યાં (= મુક્તાત્મામાં કે ઘટાદિમાં) એ જોવા મળતા નથી. તો જ્ઞાનાદિને આ સંમિશ્રણમાંથી મૂળભૂત રીતે કોના પરિણામરૂપ માનવા? જડના કે ચેતનના ? આપણે કહીએ છીએ કે એ મૂળભૂત રીતે ચેતનના છે, માત્ર જડ એવા પુદ્ગલનું મિશ્રિતત્વ જોઈએ. સાંખ્યદર્શનવાળા કહે છે કે એ મૂળભૂત રીતે જડ એવી બુદ્ધિના છે, માત્ર પુરુષનું પ્રતિબિંબ જોઈએ.
પ્રશ્ન ઃ આમાં સાચું કોણ ?
ઉત્તર ઃ એનો માધ્યસ્થ્યપૂર્વક વિચારણા કરીને નિશ્ચય કરવો જોઈએ. આપણે આપણે' છીએ, માટે સાચા... આવો વિચાર આત્મઘાતક છે. માધ્યસ્થ્યપૂર્વક વિચારણા આવી થઈ શકે
(૧) જ્ઞાન, સુખ-દુઃખાદિ, કામ-ક્રોધાદિભાવો, હાસ્યાદિ લાગણીઓ.. આ બધું જ જો બાદ કરી નાખીએ.. તો પછી ચૈતન્ય છે શું ? આત્માને જ્ઞાનાદિ સિવાયનું એવું શું સંવેદન છે ? એવો કયો અનુભવ છે ? જેને ચૈતન્ય કહી શકાય ? વસ્તુતઃ આ જ્ઞાનાદિ જ ચૈતન્યના વિવિધ સ્વરૂપ છે.. આ જ્ઞાનાદિનો અનુભવ એ જ ચૈતન્યનો અનુભવ છે.. એટલે ચૈતન્ય જો આત્માનું છે, તો જ્ઞાનાદિ મૂળભૂત રીતે આત્માના છે.
(૨) ‘ચેતન એવો હું જાણું છું (જ્ઞાન કરું છું.)' ‘ચેતન એવો હું સુખી છું' વગેરે અનુભવ થાય છે, પણ ક્યારેય ‘જડ એવો હું જાણું છું’ ‘જડ એવો હું સુખી છું' આવી લાગણી થતી નથી. માટે પણ જણાય છે કે જ્ઞાન વગેરે ચેતન એવા આત્માના પરિણામો છે, પણ જડના નહીં.
(૩) જ્યારે જડ અને ચેતન અલગ પડી જાય છે, પછી આ જ્ઞાન-સુખાદિને અનુરૂપ ગુણો શુદ્ધચેતનમાં મળે છે કે શુદ્ધજડમાં એ વિચારવું જોઈએ. શુદ્ધ જડમાં તો આપણે કે સાંખ્યદર્શનવાળા.. બંને માનતા જ નથી. શુદ્ધ ચેતનમાં (= મુક્તાત્મામાં) આપણે કેવળજ્ઞાન,
