________________
(१८४) માત્રથી જ સાક્ષી પુરી શકે નહિ.
स साक्षी द्विविधः स्वाभाविको नैयोगिकः पुनः॥ तत्राद्यः षड्विधो ज्ञेयः परः पंचविधः स्मृतः ॥२८॥ तथाहि ग्रामीणः प्राड्विवाकश्च भूपश्व व्यवहारिणः ॥ राज्यस्यकार्याभिरतोर्थिना तु प्रहितश्च यः॥ २९ ॥ कुल्याः कुल्यविवादेषु विज्ञेयास्तेऽपि साक्षिणः ॥ न्यायोक्तगुणसंपन्ना अर्थिप्रत्यर्थिमोदिनः ॥३०॥ रदितः स्मारितश्चैव यदृच्छागत एव च ॥ गुप्तोऽथ साक्षिसाक्षी च एवं पंचविधः परः ॥ ३१॥
તે સાક્ષી બે પ્રકાર છે સ્વાભાવિક અને નૈયોગિક; તેમાં પણ સ્વાભાવિક છ પ્રકારો અને નૈગિક પાંચ પ્રકાર હોય છે. ગામનો પટેલ, ન્યાયાધીશ, રાજ, વ્યાપારીઓ રાજ્યના કાર્યમાં મગ્ન અને વાદિએ મોકલેલે; કુળમાં થએલા કઆમાં વાદિ તથા પ્રતિવાદિને હર્ષ કરનારા ન્યાયે દર્શાવેલા ગુણે કરીને યુત તથા કુળવાન હોય તે પણ સાક્ષીઓ જાણવા. રોદિત, મારિત, યદચ્છાગત, ગુપ્ત તથા સાક્ષ સાક્ષી, એ પાંચ પ્રકારના યોગિક સાક્ષી જાણવા.
स्वधर्मनिरताः शस्याः कुलीनाश्च तपस्विनः ॥ दानिनो धनिनः पुत्रवंतो बहुकुटुंबिनः ॥ ३२॥ निर्लोभाश्च विजातीयाः श्रुताध्ययनसंयुताः॥ शुद्धवंशोद्भवा वृद्धाः कार्या वै साक्षिणस्वयः ॥३३॥
