________________
૧૪
યોગસાર પ્રકરણ/પ્રથમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૧૧-૧૨ ક્ષમાના વિકલ્પો કરવા જોઈએ અર્થાત્ ક્રોધ એ મારી પ્રકૃતિ નથી વિકૃતિ છે, ક્રોધ સર્વ અનર્થનું બીજ છે જ્યારે ક્ષમા એ આત્માના નિરાકુલ સ્વભાવરૂપ હોવાથી સર્વ સંપત્તિઓનું કારણ છે. આ રીતે અનેક પ્રકારે ક્ષમાના વિકલ્પો કરવાથી ક્ષમાભાવના પ્રકર્ષથી આત્મામાં ક્રોધના વિકલ્પો કરવાના અનાદિકાલના સંસ્કારો છે તેનાથી વિરુદ્ધ સંસ્કારોનું આધાન થાય છે અને તે વિરુદ્ધ સંસ્કારોના આધાન દ્વારા તે મહાત્મા ક્ષમાભાવને પ્રાપ્ત કરશે. તે જ રીતે માન, માયા, લોભના વિકલ્પોના પ્રતિપક્ષી માદવ-આર્જવ-સંતોષના વિકલ્પો કરવાથી આત્મામાં વધતા ક્રોધાદિ ચાર કષાયો શાંત-શાંતતર અવસ્થાને પામે છે અને સમાદિ ચાર ભાવોના સંસ્કારો પ્રકૃષ્ટ-પ્રકૃષ્ટતર થાય છે. જેના બળથી તે મહાત્મા નિર્વિકલ્પ અવસ્થાને પામશે ત્યારે ક્ષમાદિના વિકલ્પો વગર જ સહજભાવે ક્ષમાદિભાવો વર્તશે. ત્યારે ક્રોધાદિ ચાર ભાવોના સંસ્કારો નષ્ટપ્રાયઃ અવસ્થાને પામશે અને નિર્વિકલ્પદશાવાળા તે ક્ષમાદિભાવો પ્રકર્ષને પામી શાયિકભાવના થશે ત્યારે તે મહાત્મામાં ક્રોધાદિ ચારે કષાયોના સંસ્કારોનો અને ચારે કષાયોના આપાદક કર્મોનો સર્વથા નાશ થશે. માટે મુમુક્ષુએ સમાદિભાવો દ્વારા કષાયોનો નાશ કરવા યત્ન કરવો જોઈએ. ll૧૧ાા અવતરણિકા:
શ્લોક-૧૦માં કહેલ કે મુમુક્ષુએ કષાય અને નોકષાયને હણવા જોઈએ. તેથી શ્લોક-૧૧માં કષાયોને કેવી રીતે હણવા જોઈએ ? તે બતાવ્યું. હવે નોકષાયોને કેવી રીતે હણવા જોઈએ ? તે શ્લોક-૧રમાં બતાવે છે – શ્લોક -
हर्षः शोको जुगुप्सा च भयं रत्यरती तथा ।
वेदत्रयं च हन्तव्यं तत्त्वज्ञैर्दृढधैर्यतः ।।१२।। શ્લોકાર્ચ -
તત્વના જાણનારાઓએ દઢ ઘેર્યથી હર્ષ, શોક, જુગુપ્સા, ભય, રતિ, અરતિ તથા વેદત્રયને હણવા જોઈએ. નિશા
