________________
[ ૧૨૨]
(શ્નો. ૨૨૦)
શ્રીગુસ્થાનમારો જ
-૦ - – ગુણતીર્થ ..
-
(૧) નિશ્ચયનયનું મંતવ્ય :
નિશ્ચયનયના મતે આત્મારૂપ ધ્યાતા જ, આત્મારૂપ કરણના માધ્યમે જ કર્મપ્રાપ્ત એવા આત્મારૂપ વિષયનું જ ધ્યાન કરે છે... તાત્પર્ય એ કે, નિશ્ચયનયના મતે કર્તા-કર્મકરણનું જુદું-જુદું અસ્તિત્વ હોતું જ નથી, ધ્યાનની એટલી એકાકારતા સર્જાય કે ત્રણેનું જુદું-જુદું અસ્તિત્વ વિલીન થઈ ત્રણેની એકરૂપતા થઈ જાય.
આ રીતની તન્મયતા=એકાકારતા=નિર્વિકલ્પ તારતમ્યરહિત ચૈતન્યપરિણતિ; તે જ નિશ્ચયનયથી ધ્યાન છે. “અરિહંત પદ ધ્યાતો થકો... અરિહંતરૂપી થાય. અર્થ : અરિહંતનું ધ્યાન કરનાર વ્યક્તિ પોતાનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ભૂલી જઈ અરિહંતમાં જ તન્મય બની જવા દ્વારા અરિહંતરૂપ થાય છે.” ઇત્યાદિ વચનો નિશ્ચયનયના ધ્યાનપરક સમજવા.
(૨) વ્યવહારનયનું મંતવ્ય
જયારે વ્યવહારનયના મતે અષ્ટાંગ યોગમાં પ્રવૃત્તિરૂપ બીજો જે કોઈપણ ઉપચાર (=ધ્યાનનું અંગ) હોય, તે બધું ધ્યાનરૂપ મનાય.
અષ્ટાંગ યોગ યોગનાં આઠ અંગ આ પ્રમાણે સમજવા –
(૧) યમ : અહિંસા, અમૃષા, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ – એ પાંચ મહાવ્રતો.
(૨) નિયમ : શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઈશ્વરપ્રણિધાન - એ પાંચ પ્રવૃત્તિવિશેષ.
(૩) આસન : પર્યકાસન, પદ્માસન, સિદ્ધાસન, વજાસન, વીરાસન ઇત્યાદિરૂપ અનેક આસનો.
(૪) પ્રાણાયામ : આસનજયથી ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસરૂપ પ્રાણવાયુનો રોધ કરવારૂપ પ્રાણાયામ (રેચક-પૂરક-કુંભકરૂપ)...
(૫) પ્રત્યાહાર : ઇન્દ્રિયોને પોતાના ઇષ્ટ-અનિષ્ટ વિષયોમાં રાગ-દ્વેષરૂપે ન જવા દેવી, પાછી ખેંચવી તે.
(૬) ધારણાઃ કોઈપણ દેશ-ભાગમાં ધ્યેયની સ્થાપના કરીને, તે ધ્યેયમાં ચિત્તને એકાગ્ર બનાવવું તે.
(૭) ધ્યાન : બાર માત્રા સુધી ધારણા ટકાવી રાખવી તે.
