Page Text
________________
-
૦
(श्लो. ५४-५५) * गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः ।
[૨૭] - -- इदमाकुञ्चनकर्मैव प्राणायामस्य मूलम्, यदुक्तं ध्यानदण्डकस्तुतौ -
"संकोच्यापानरन्ध्र हुतवहसदृशं तन्तुवत्सूक्ष्मरूपं, धृत्वा हृत्पद्मकोशे तदनु च गलके तालुनि प्राणशक्तिम् । नीत्वा शून्यातिशून्यां पुनरपि खगतिं दीप्यमानां समन्ता
ल्लोकालोकावलोकां कलयति स कलां यस्य तुष्टो जिनेशः ॥१॥" ॥५४॥ अथ पूरकप्राणायाममाह -
द्वादशाङ्गुलपर्यन्तं, समाकृष्य समीरणम् । पूरयत्यतियत्नेन, पूरकध्यानयोगतः ॥५५॥
– ગુણતીર્થ (૧) અગ્નિસમાન અને તાંતણા સમાન સૂક્ષ્મ એવાં અપાનરશ્વને સંકોચીને, (૨) પ્રાણશક્તિને (કુંડળી અથવા શ્વાસોચ્છવાસની પ્રવૃત્તિવિશેષને) હૃદયકમળના મધ્યભાગે ધારણ કરીને, ત્યારબાદ (૩) એ પ્રાણશક્તિને અનુક્રમે ગળામાં અને તાળવામાં ધારણ કરીને, પછી (૪) એ પ્રાણશક્તિને શૂન્યાતિશૂન્યરૂપ દેદીપ્યમાન એવી ખગતિએ પહોંચાડીને (અર્થાત્ એ પ્રાણશક્તિને બ્રહ્મરધે ધારણ કરીને..) જેના પર જિનેશ્વર પરમાત્મા પ્રસન્ન થયા છે (અર્થાતુ એકાગ્રતાપૂર્વક સાધના કરવાથી આજ્ઞાપાલન જેને ફળી ગયું છે) તેવો જીવ, ઉપરોક્ત પ્રાણાયામથી સર્વ બાજુથી (=પૂર્ણપણે) લોકાલોકને બતાડનારી એવી કૈવલ્યકળાને પામે છે.”
હવે આ પ્રાણાયામના મુખ્ય ત્રણ ભેદ છેઃ (૧) પૂરક, (૨) રેચક, અને (૩) કુંભક... તેમાં સૌ પ્રથમ પૂરકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ બતાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
* (૧) પૂરકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ * શ્લોકાર્ધ યોગીઓ પૂરકધ્યાનના યોગ દ્વારા બાર અંગુલ સુધીના બહારના પવનને અંદર ખેંચીને અત્યંત યત્નથી (પોતાના ઉદરને) પૂરે છે. (૫૫) - પર્વત-વન અને પૃથ્વીનો આધાર જેમ શેષનાગ છે. તેમ બધા યોગશાસ્ત્રનો-યોગવ્યવહારનો આધાર કુંડળી છે. કહ્યું છે કે – “કૌતવનધાત્રી, થાડડધારો હિનાય . સર્વેષાં યોજાતત્રીનાં તથાડડધારો
Jહતી ' હઠપ્રદીપિકામાં પણ કહ્યું છે કે – “કુટુતી આધારવિત: ' (આ બધી વાતો પરદર્શનની જણાવી છે, એ ધ્યાનમાં લેવું...).
અહીં “શૂન્યાતિશૂન્ય’ શબ્દથી સુષુમ્માનાડીરૂપ બ્રહ્મરન્દ્ર સમજવું. કારણ કે (૧) સુષુમ્મા, (૨) શૂન્યપદવી, (૩) બ્રહ્મર%, (૪) મહાપથ, (૫) શ્મશાન, (૬) શાશ્મવી, અને (૭) મધ્યમાર્ગ – આ સાતે પર્યાયવાચી શબ્દો છે.
છે “પ્રાણશક્તિને ખગતિએ પહોંચાડવી એટલે શું? એનું તાત્પર્ય યોગાચાર્ય પાસેથી સમજવું.
| SR No. | 022194 |
| Book Title | Gunsthan Kramaroh |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhavyasundarvijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2015 |
| Total Pages | 240 |
| Language | Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |