________________
' અહીં જીવ દ્રવ્યનો વિચાર નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંને નય દ્વારા કરવામાં આવ્યો છે;
જીવમાં ચેતના પરનિમિત્તાપેક્ષ નથી, તે તેનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે. તેથી તે જીવનો પરમાર્થ પ્રાણ છે, અને તે જીવમાં સર્વ કાળે (ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન)માં વિદ્યમાન હોય છે. પરંતુ ઇકિયાદિ ચાર પ્રાણજુલકર્મના નિમિત્તથી હોય છે, પણ તે જીવમાં જ હોય છે. તેથી તે વ્યવહારદષ્ટિએ પ્રાણ કહેવાય છે.'
ઇન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ જીવના પાંચ પ્રકાર છે : ૧. એકેન્દ્રિય જીવ : જેમની કેવળ એક જ સ્પર્શેન્દ્રિય હોય છે તે એકેન્દ્રિય જીવ છે. દા.ત. વૃક્ષ વગેરે સ્થાવર જીવો છે ,
૨. દ્વિીન્દ્રિય જીવ : બે ઈન્દ્રિયવાળા જીવ. જેમને સ્પર્શેન્દ્રિય અને સ્ત્રના (જીભ) - એ બે ઈન્દ્રિયો હોય છે તે હીન્દ્રિય જીવ છે શંખ વગેરે.
૩. ત્રીન્દ્રિય જીવ : જેને સ્પર્શ, રસના અને શાણ એ ત્રણ ઇન્દ્રિયો છે તે ત્રીન્દ્રિય જીવ છે. દા.ત. કીડી, માંકડ, મંકોડા વગેરે
૪. ચતુરિન્દ્રિય જીવ : જેને સ્પર્શ, રસમા, ઘાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઈન્દ્રિયો છે એ ચતુરિન્દ્રિય જીવો છે. દા.ત. માખી, ભ્રમર, વીંછી વગેરે.
૫. પંચેન્દ્રિય જીવ : જેને સ્પર્શ, રસના, ઘાણ, ચલું અને શ્રોત્ર એ પાંચ ઇન્દ્રિયો છે, તે પંચેન્દ્રિય જીવ છે. દા.ત. મનુષ્ય, સિંહ, દેવ વગેરે
પંચેન્દ્રિયમાં પણ કેટલાક જીવ સમનસ્ક હોય છે કેટલાક અમનસ્ક મનરહિત હોય છે.
ગાથામાં સામાન્ય રીતે ઈન્દ્રિય, બળ, આયુ અને શ્વાસોચ્છવાસ એ ચાર પ્રાણોના ઉલ્લેખ છે. પણ અહીં ઇન્દ્રિય દ્વારા પાંચે સ્પર્શાદિ ઇન્દ્રિયો નિહિત છે.
બળ દ્વારા કાયબળ, વચનબળ અને મનોબળ એ ત્રણ બળનો નિર્દેશ છે.
આમ પાંચ ઇન્દ્રિયો, ત્રણ બળ, આયુ અને શ્વાસોચ્છવાસ (૫+૩+૧+૧) એમ કુલ ૧૦ દસ પ્રાણ છે.. .
ઉપર. પાંચ પ્રકારના જીવોનું વર્ણન છે. તેમાં એકેન્દ્રિય જીવના સ્પર્શેન્દ્રિય, કાયબળ, આયુ અને શ્વાસોચ્છવાસ એ ચાર પ્રાણ છે.
