________________
124
योगविधानविंशिका सप्तदशी પ્રકારના આશય વિનાની ક્રિયા તે દ્રવ્યક્રિયા છે અને તે પોતાના ફળની અસાધક હોવાથી તુચ્છ છે.
ठाणुन्नत्थालंबणरहिओ तंतम्मि पंचहा एसो । . दुगमित्थ कम्मओगो तहा तियं नाणजोगो उ ॥ २ ॥ स्थानोर्णार्थालम्बनरहितस्तन्त्रे पञ्चधैषः । द्विकमत्र कर्मयोगस्तथा त्रिकं ज्ञानयोगस्तु ॥ २ ॥
સ્થાન, ઊર્ણ (વર્ણ), અર્થ, આલંબન અને નિરાલંબન એ યોગના પાંચ પ્રકાર શાસ્ત્રમાં કહેલ છે. તેમાં પ્રથમના બે કર્મયોગ છે અને છેલ્લા ત્રણ જ્ઞાનયોગ છે.
(ટી.) ૧. સ્થાન : જેના વડે સ્થિર થવાય તે રસ્થાન. પદ્માસન, કાયોત્સર્ગમુદ્રા, સિદ્ધાસન વગેરે આસનો કે મુદ્દાઓને સ્થાન કહેવાય.
૨. ઊર્ણ : ઊર્ણ એટલે શબ્દ. અહિં શબ્દ તે ક્રિયાદિમાં ઉચ્ચારાતા સૂત્રના વર્ણો. ૩. અર્થ : શબ્દના અર્થનો નિશ્ચય (શબ્દામધેય વ્યવસાય) ૪. આલંબન : બાહ્ય-પ્રતિમાદિવિષયક ધ્યાન. ૫. નિરાલંબન : રૂપી દ્રવ્યના આલંબનથી રહિત નિર્વિકલ્પ ચિત્માત્ર સમાધિ.
સ્થાન એ સાક્ષાત અને ઊર્ણમાં (ઉચ્ચારાતા વર્ણની વિવક્ષા હોવાથી) ઉચ્ચારાંશમાં ક્રિયા હોવાથી તે બે કર્મયોગ છે.
અર્થાદિ સાક્ષાત્ જ્ઞાનરૂપ હોવાથી જ્ઞાનયોગ જ છે.
देसे सव्वे य तहा नियमेणेसो चारित्तिणो होइ । ईयरस्स बीयमित्तं इत्तो च्चिय केइ इच्छंति ॥ ३ ॥ देशे सर्वे च तथा नियमेनैष चारित्रिणो भवति ।
इतरस्य बीजमात्रमित एव केचिदिच्छन्ति ॥ ३ ॥ નિશ્ચયનયથી આ સ્થાનાદિ યોગ દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિને જ હોય, ઈતરસમ્યગ્દષ્ટિ અને અપુનર્બન્ધકને “યોગબીજ' માત્ર હોય પણ યોગ ન હોય (કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરનાર) વ્યવહારનય સમ્યગ્દષ્ટિ અને અપુનબંધકને પણ યોગ માને છે. (ટી.) ચારિત્ર મોહનીયના ક્ષયોપશમ વિના ક્રિયાયોગ કે જ્ઞાન યોગ એકેય ન સંભવે, માટે (નિશ્ચયનયના મતે) દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિને જ આ યોગની પ્રાપ્તિ હોય, બીજાને નહિ. બીજા – સમ્યગ્દષ્ટિ અને અપુનબંધકને મોક્ષબીજ હોઈ શકે. વ્યવહારનય કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને કહે છે કે એમને પણ યોગ હોય. અપુનબંધકની પૂર્વ અવસ્થાઓમાં યોગ ન હોય, એ નિશ્ચય અને વ્યવહાર બન્ને માને છે, ત્યાં જો કે યોગનો અભ્યાસ હોઈ શકે.. ગ્રન્થકારે “યોગબિન્દુમાં યોગના પાંચ પ્રકારો આ રીતે બતાવેલ છે.
१ ग नाणजोगा उ २ क इयस्स, घ इयस्स वायमित्तं ३ ख घ च इत्तुञ्चिय
