________________
વિગમ (નાશ) બતાવે છે. બીજા કેટલાક દુઃખનો અંત માને છે. (દુઃખનો અંત થવાથી સુખની પ્રાપ્તિસ્વયં થાય છે.) બીજા કેટલાક પંચભૂત (પૃથ્વીપાણી-અગ્નિ-વાયુ અને આકાશ)નો વિગમ (નાશ) માને છે..... ૪ परिणामिन्यात्मनि सति तत्तध्वनिवाच्यमेतदखिलं स्यात् । अर्थान्तरे च तत्त्वेऽविद्यादौ वस्तुसत्येव ॥५॥
જ્યારે આત્મા પરિણામી (પર્યાયવાનું) હોય ત્યારે જ જે આગળ અવિદ્યારહિતા વસ્થા (મોક્ષ) સત્ત્વ-રજો-તમોગુણ રહિતપણું. પશુત્વ વિગમ (અજ્ઞાનનો નાશ)દુઃખાંત વિ. શબ્દો સંપૂર્ણ રીતે તો જ ઘટી શકે. આત્મ ભિન્ન (આત્મા સિવાયના બીજા પદાર્થો) એટલે અવિદ્યા. અદૃષ્ટ સંસ્કાર વ. પદાર્થો પણ પરિણામી માનવાથી જ ઘટે છે. નહિ તો તે કલ્પનારૂપ થઈ જાય છે.
વિશેષાર્થ બૌદ્ધ મતે આત્મા એકાન્ત અનિત્ય છે. નૈયાયિકમતે નિત્ય છે. આવા એકાંતમાં સંસાર અને મોક્ષ ઘટી શકતા નથી. તે માટે અનેકાન્તવાળું તત્ત્વ જોઇએ. એટલે આત્માદ્રવ્યથી નિત્ય અને પર્યાયથી અનિત્ય છે. દ્રવ્યથી આત્મતત્ત્વ સ્થિર રહીને તેમાં જુદા જુદા પર્યાયો ફરતાં રહે છે આ રીતે વસ્તુસ્થિતિ માનવાથી સંસાર અને મોક્ષ બંને બાબતો ઘટી શકે છે. નહિ તો તે બંને કાલ્પનિક થઈ જાય છે. પ. तद्योगयोग्यतायां चित्रायां चैव नान्यथा नियमात् । परिभावनीयमेतद्विद्वद्भिस्तत्त्वदृष्टयोच्चैः ॥६॥
અવિદ્યા વગેરે તત્ત્વાંતર વડે એટલે કે આત્માની સાથે કર્મના બંધરૂપ યોગ (સંબંધ), જીવનો કર્મવર્ગણા ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ, અનાદિ પારિણામિક ભવ્યત્વ સ્વભાવ, મોક્ષાવસ્થા વખતે સહજમલ નિવૃત્તિરૂપ પ્રાપ્તિમાં જુદા જુદા પ્રકારની સ્વભાવરૂપ યોગ્યતાની
છે
ષોડશકભાવાનુવાદ
૮
નાના
