________________
चारित्रमनोरथमाला
_ ૨૮. प्रयत्नपूर्वकं 'नियत्तणेणं'ति निवर्तनेन तेषामुपर्यङ्कशं दत्त्वा 'तिगुत्तिगुत्तो'त्ति त्रिभिगुप्तिभिर्गुप्तो, मनोगुप्त्या-वचोगुप्त्या कायगुप्त्या च सुरक्षितो भविस्सामि'त्ति भविष्यामीति । तथा चोक्तं-कलिकालसर्वजै-हेमचन्द्रसूरीश्वरपूज्यपादैयोगशास्त्रे-मनोगुप्ति विषये -विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहता ॥१॥ वचनगुप्तिविषये प्रभाषितंसंज्ञादिपरिहारेण, यन्मौनस्यावलम्बनम् । वाग्वृत्तेः संवृत्तिर्वा या, सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते ॥२॥ कायगुप्तिविषये प्रज्ञप्तं-उपसर्गप्रसङ्गेऽपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥३॥ इत्थं चतुभिर्गाथाभिरत्र
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ યોગશાસ્ત્રમાં ત્રણે ગુપ્તિનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે દર્શાવ્યું છે.
૧. આર્ત-રૌદ્રધ્યાન તરફ ખેંચી જનારા વિકલ્પોની હારમાળાને રોકવી એ પહેલી મનોગુપ્તિ છે. શાસ્ત્રને અનુસરનારી પરલોકસાધક ધર્મધ્યાનનું અનુસંધાન કરાવનારી માધ્યશ્મભાવની પરિણતિ એ બીજી મનોગુપ્તિ છે. કુશલ- અકુશલમનોવૃત્તિના નિરોધ વડે યોગનિરોધની અવસ્થામાં થનારી આત્મરમણતા એ ત્રીજી મનોગુપ્તિ છે. આ ત્રણ વિશેષણોવાળું મન તે મનોગુપ્તિ છે. ૧-૪૧
૨. મુખ-નયન અને ભૃકુટીનો વિકાર, ચપટી વગાડવી વગેરે અર્થસૂચક ચેષ્ટાઓ તેમજ ઢેઢું નાખવું, ઊંચેથી ખાંસી ખાવી, હુંકારો કરવો : આ સંજ્ઞાઓના પરિહાર વડે ન બોલવું તે પહેલી વાગૂતિ છે. સંજ્ઞાઓથી કાર્યની સૂચના આપવી એ વચનગુપ્તિ નિષ્ફળ છે. વાચનાદિ સ્વાધ્યાયમાં મુહપત્તિના ઉપયોગપૂર્વક બોલનાર વચનને સારી રીતે કાબૂમાં રાખે છે તે બીજી વચનગુપ્તિ છે. આ વચનગુપ્તિમાં લોકોનો કે આગમનો અવિરોધ છે.
૩. ઉપસર્ગો કે પરીષહો આવે ત્યારે મુનિ કાયાપ્રત્યે નિરપેક્ષ બને અર્થાત્ કાયાનો ત્યાગ કરી નિશ્ચલપણું ધારણ કરે અથવા યોગનિરોધ સમયે શરીરની ચેષ્ટાનો સર્વથા ત્યાગ કરે તે કાયમુર્તિ છે.
આ રીતે ૭થી૧૦ (આ ચાર) ગાથાઓ દ્વારા પાંચ સમિતિ તથા ત્રણ ગુપ્તિ; એમ આઠ પ્રવચનમાતાના ભવ્ય મનોરથો કર્યા.
