________________
चारित्रमनोरथमाला
૨૬ करिष्ये । इदमत्र बोध्यं-अस्मिन् विषये शास्त्रकारैरन्यत्र चतुर्भङ्गी दर्शिता सा त्वेवं १. सुष्ठ निरीक्षितं सुष्ठ प्रमार्जितं २. सुष्ठ निरीक्षितं न सुष्ठ प्रमार्जितं ३. न सुष्ठ निरीक्षितं परं सुष्ठ प्रमाणितं ४. न सुष्ठ निरीक्षितं न सुष्ठ प्रमार्जितं । एषु प्रथमो भङ्गः शुद्धः । एषा पञ्चमी समितिः । एतासां पञ्चानां समितीनां स्वरूपं पूज्यपादैः कलिकालसर्व हेमचन्द्रसूरीश्वरैः स्वोपज्ञ-योगशास्त्रे निम्नोक्तश्लोकैः प्रदर्शितमस्ति। "लोकातिवाहिते मार्गे, चुम्बिते भास्वदंशुभिः । जन्तुरक्षार्थमालोक्य, गतिरीर्या मता सताम् ॥१-३६॥ अवद्यत्यागतः सर्व-जनीनं मितभाषणम् । प्रिया वाचंयमानां सा, भाषासमितिरुच्यते ॥१-३७॥ द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैनित्यमदूषितम् । मुनिर्यदन्नमादत्ते, सैषणासमितिर्मता ॥१-३८॥ आसनादीनि
પરઠવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ છેદગ્રંથાદિમાં તથા આવશ્યક નિર્યુક્તિ વગેરેમાં ઘણો વિસ્તાર કર્યો છે. તેના ઉપરથી આ સમિતિ પણ કેટલી મહત્ત્વની છે, તેનો ખ્યાલ આવે છે. જો આ સમિતિનું યથાર્થ પાલન ન થાય તો હિંસાદિ મહાદોષો લાગે છે, તે ભૂલવા જેવું નથી.
પાંચમી સમિતિના નિરીક્ષણ અને પ્રમાર્જનના વિષયમાં શાસ્ત્રકારોએ ચતુર્ભાગી બતાવી છે. ૧. સારી રીતે જોયું, સારી રીતે પ્રમાર્યું ૨. સારી રીતે જોયું પણ સારી રીતે પ્રમાર્યું નહીં ૩. સારી રીતે જોયું નહીં પણ સારી રીતે પ્રમાર્યું ૪. સારી રીતે જોયું પણ નહીં અને સારી રીતે પ્રમાર્યું પણ નહીં. આમાં પહેલો ભાંગો શુદ્ધ છે.
પાંચે સમિતિનું સ્વરૂપ કલિકાલ સર્વજ્ઞ, સાડા ત્રણ ક્રોડ શ્લોકના રચયિતા શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે સ્વોપજ્ઞ યોગશાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે.
૧. લોકોથી વપરાયેલો માર્ગ હોય, સૂર્યનાં કિરણો જયાં પડતાં હોય તેવી ભૂમિ ઉપર, ગાડાના ધોંસરા પ્રમાણ દૂર સુધી જોઈને ચાલવું; તે ઈર્યાસમિતિ
છે.
૨. પાપના ત્યાગવાળું, સર્વજીવોને હિતકર, અલ્પ(પ્રમાણોપેત) અને પ્રિય બોલવું, તે ભાષાસમિતિ છે.
