________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(परिशिष्ट - 21) संस्कृतविद्या के आश्रयदाता और उनके आश्रित ग्रंथकार
संस्कृत वाङ्मय के इतिहास में अनेक विद्वान और विद्यारसिक राजाओं के नाम यत्र तत्र दिखाई देते है। इन राजाओं में हर्षवर्धन भोज, जैसे स्वयं ग्रंथकार राजा थे और उनकी प्रेरणा से विविध शास्त्रों पर ग्रंथरचना करनेवाले आश्रित ग्रंथकार भी पर्याप्त संख्या में दिखाई देते है। वास्तव में यह एक शोधप्रबंध का अच्छा विषय है। प्रस्तुत परिशिष्ट में कुछ उल्लेखनीय आश्रयदाता नरेश और उनके आश्रित पंडितों के महत्त्वपूर्ण
ग्रंथों का संक्षेपतः परिचय दिया है।
इस परिशिष्ट में आश्रयदाता का नामोल्लेख, बाद में कोष्टक में उनका समय सूचित करनेवाली शताब्दी की संख्या। उनके द्वारा लिखित रचना और साथ ही उनके आश्रित विद्वानों के नाम तथा उनके कुछ प्रमुख ग्रंथ का निर्देश किया है। यह परिशिष्ट सर्वंकष नहीं है फिर भी इस में विद्यारसिक प्रमुख नरेशों की नामावली प्राप्त हो सकती है।
अकबर बादशाह : आश्रित (1)पुण्डरीकविठ्ठल। रचना-रागमाला, नृत्यनिर्णय-रागमंजरी। (2) नीलकण्ठ मुहूर्तचिन्तामणिकार रामदैवज्ञ के बडे
भाई। (3)गोविंदभट्ट : रचना-रामचंद्रप्रबंध। (अकबरी कालिदास) (4)महेश ठक्कुर : सर्वदेशवृत्तान्तसंग्रह (या अकबरनामा) (5) राजमल्ल : रचना-जम्बूस्वामिचरित। अमोघवर्ष राष्ट्रकूट : आश्रित-जिनसेन ।
रचना- आदिपुराण, पार्वाभ्युदय । अल्लाउद्दीन : आश्रित-जिन-प्रभसूरि। खिलजी
रचना-विविध तीर्थकल्प अनूपसिंह (17-18) : बीकानेरनरेश । रचना- श्राद्धप्रयोग
चिन्तामणि। आश्रित
: रचना-अनूपाराम (शिवताण्डव की (1)नीलकंठ
टीका) (2) भावभट्ट : रचना-अनूपसंगीतविलास, (15)
अनूपसंगीतरत्नाकार। इम्माडी देवराय : यादववंशीय, विजयनगराधीश । आश्रित
: चतुर कल्लीनाथ । रचना- कलानिधि (संगीतरत्नाकर की टीका), रागकदंत्व
की टीका। कनिष्क
: आश्रित-अश्वघोष।
रचना-बुद्धचरित महाकाव्य कर्णदेव [बांधव : रचना-सारावली (ज्योतिष) (या बादा)-नरेश], (12-13) कल्याणमल्ल तोमरवंशीय, ग्वालियर नरेश।
रचना-अनंगरंग, सुलेमच्चरित। कंदर्पनारायण :आश्रित-विद्यापति । रचना-विभागसार
(विषय-धर्मशास्त्र। कुमारमाधातसिंह : रचना-गीतकेशवम् (10)(नेपाल नरेश) कंपण
: (घुक्कराय के पुत्र)-विजयनगराधिपति । गंगादेवी (धर्मपत्नी)-रचनाकंपरायचरित (मधुराजविजय
महाकाव्य) कामदेव
: कादंव्यवंशीय जयंतीपुराधीश ।
आश्रित-माधत्वभट्ट (या कविराजसूरि)
रचना-राघवपाण्डवीयम् (सधानकाव्य) कृष्णानन्द : उत्कल के सांधिविग्रहिक।
रचना-सहृदयानंदकाव्य। कामेश्वरसिंह (20) : आश्रित-ऋद्धिनाथ झा। (मिथिला नरेश) रचना-शशिकलापरिणय नाटक। कीकराज (17) : रचना-संगीतसारोद्धार । (शारदानंदन) कीर्तिसिंह : आश्रित-भास्कर मिश्र।
रचना-मंत्र रत्नावली कुमारपाल
: आश्रित-हेमचंद्र। (चालुक्यवंशीय) रचना-कुमारपालचरित। कुम्भकर्ण : रचना-संगीतराज (या संगीतमीमांसा, (कुम्भराणा) रसिकप्रिया (गीतगोविंद की टीका),
संगीत रत्नाकर की टीका, चण्डीशतक । कुलशेखर : सुभद्राधनंजय और तपतीसंवरण नाटक (केरलनरेश) कुलशेखर
: रचना-मुकुंदमालास्तोत्र। (त्रवांकुरनरेश)
संस्कृत वाङ्मय कोश - ग्रंथ खण्ड / 529
For Private and Personal Use Only