Sanskrit English Dictionary Part 01

SR No.: 020641
Original Sutra Author: N/A
Author: P K Gode, C G Karve
Publisher: Prasad Prakashan
Publication Year: 1957
Total Pages: 650
Language: Sanskrit, English
Classification: Dictionary
File Size: 32 MB

Page 64

अतिवादः
अतिवादः 1 Very harsh, a busive or insulting language, reproof; यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षते । देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ॥ Mb. 1. 79. 1. अतिवादांस्तितिक्षेत Ms. 6. 47; reprimand, correction ; अतिवादाद्वदाभ्येष मा धर्ममभिशडिया Mb. 2 Exaggerated talk hyperbole ( अत्युक्ति); अतिवादं शंसति अतिवादेन वै देवा असुरान् अत्युय अथैनानत्यायन् Ait. Br.
अतिवादिन . Talkative, very eloquent; exclusively establishing one's own assertion; प्राणो ह्येष यः सर्वात विजानन्विद्वान्भवते नातिवादी Mupl. 3.1..
अतिवास: Fast on the day preceding a Sraddha. अतिविकट . Very fierce -टः A vicious elephant.
अतिविष 1 Very pormous 2 Counteracting poison. -षा N. of a poisonous vet highly medicinal plant (Mar. अतिविष or अतिविख) Aconitum Ferox.
अतिविस्तरः Prolixity, diffuseness: U. 1; Māl.1. अतिवृत् 1 A. (P. in epic poetry ) 1 To pass over or by, cross (as a place &c.). उपासते पुरुषं ये कामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः Mund 3.2.1. -2 (a) To go beyond exceed (fig.] also): वाग्मिवातिमाचार्यम् [Mal.1. 26 exceeding or transcending the powers of speech, indescribable; मुकुला वस्थामतिवृत्तेषु तण्डुलेषु Dk. 132; का ते स्तुतिः स्तुतिपादतिवृत्ताः M. 4. 23 transcending praise (i) To offend, overstep, transgress, violate; योऽस्याः शासनमतिवर्तेत Dk. 167; कोऽतिवर्तते दैवम् 51 who can transgress the decrees of Fate? कोऽन्यो जीवितुकामो देवस्य शासनमतिवर्तत M. 3. दूतोऽतिवर्तते Si. B. 19. () To neglect, omit, let slip. (d) To have no regard to, disregard, slight: offend (especially by unfaithfulness), injure ; शपथशतातिवती 1k62 disregarding; ऋतुस्नातां सती भार्या... अतिवर्तेत दुष्टात्माः यथाहं कर्मणा वाचा शरीरेण च राघवम् । सततं नातिवर्तेय Ram अपत्यलोभाद् या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते Ms. 5. 161. - 3 ( a ) To surpass, excel: मनुष्यसंख्यामतिवर्तितुं वा Ki. 3. 40, एष जनतातिवर्तिनो Si. 11. 59: बान्धवस्नेहं राज्यलो भोऽतिवर्तते Ks. 41.405 to outweigh, preponderate. (1) To overcome, subdue, vanquish, get the better of: get over, escape or get loose from: असाध्यानतिवर्तन्ते प्रमेहा रजनीं यथा Susr.: किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन् गुणानतिवर्तते Bg. 11. 21 transcend these three qualities; दैवं पौरुषेण Mb., Dk. 73, Ks. 121.67. -4 ( Intrans.) To pass away, glide away, elapse (as time ); to be late or delay; एवं तयोः प्रत्यहमन्योन्याहारादि दानेन कालोऽतिवर्तते H. 1: महता स्नेहेन कालोऽतिवर्तते H. 2; समयो नातिवर्तते Mv. 6; आषोडशादू ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते Ms. 2. 38 is not late ( नातिक्रान्तकाला भवति ) - 5 To go away from, leave, abandon (abl.); यथा मे हृदयं नित्यं नातिवर्तति राघवात् Rām. - Caus. 1 To slight, not to heed, disregard सुहृदश्वातिवर्तिताः Dk. 136. -2 To let out, discharge (as excrement).
अतिवर्तनम् A pardonable offence or misdemeanour ; exemption from punishment; ten cases are mentioned
46
अतिव्याप्तिः
in_Ms. 8. 290 ( यानस्य चैव यातुव यानखामिन एव च । दशाति:वर्तनान्याहुः शेषे दण्डेो विधीयते ॥ )
अतिवर्तिन् . 1 Crossing, surpassing, excelling; भुवनातिवर्तिना ओजसा Ki. 12. 21; passing, overstepping, transgressing, violating &e. Bhag. 6.17.12.-2 Excessive. -3 Foremost.
अतिवृत्तिः / 1 Surpassing violation transgression. -2 Exaggeration, hyperbole. -3 Violent effusion (as of blood); excessive action.
""
अतिवर्धनम् Excessive growth, increase, adding to increasing; एतत्खलु व्यजनानिलैरति (भि) वर्धनं प्रभञ्जनस्य यदस्मद्विधैः परिबोधनमार्यस्य K. 289; cf. Carrying coals to New Castle", or "To gild refined gold, to paint the lily, ...or with taper-light the eye of Heaven to garnish is wasteful and ridiculous excess ".
अतिवृद्ध . Very old very much grown : N. of a Mantra in Tantras; चतुःशतं समारभ्य यावद्वर्णसहस्रकम् । अतिवृद्धः स मन्त्रस्तु सर्वशास्त्रेषु वर्जितः ॥ द्धा A very old cow ( unable to chew grass &c.).
अतिविष्ठित a. 1 One who fights bravoly: विस्रुच्धानतिfafar Ram. 4. 18. 38. -2 One who transgresses the limits, Mb. 3215. 16.
arfaaf: f. Excessive or heavy rain, one of the six calamities of the season. See fa.
arfaaaa. Moving or moved with great velocity, quick in motion भीमानंद के देवते पकृष्यन्ते सुदूरमतिवेगिताः ॥
अतिवेधः Close contact, N. of the contact of दशमी and एकादशी (अरुणोदयवेधः स्यात् सार्धं तु घटिकाद्वयम् । अतिवेधो द्विघटिका प्रभासंदर्शनाद्रवेः ॥ इति स्मृत्युक्तः एकादश्याः दशमी संपर्कभेदः Tv.).
अतिवेल ... अनिकाल मर्यादां कूलं वा ]1 Exeooding the due limits or boundary ( as the water of the sea ). -2 Excessive, extravagant; boundless, किं मामिदानीमतिवेलमात्थ Mb. 3. 34. 7. -लम् adr. 1 Excessively. -2 Out of season, unseasonably.
अतिवैशस .. Very intense; आततायिभिरुत्सृष्टा हिंस्रा
वाचोऽतिवैशसाः Bhāg. 3. 19.21.
अतिव्यथनम् - था Inflicton of great pain; cf. सपत्रनिष्पवादतिव्यथने P. V. 4. 61.
अतिव्याप्तिः / 1 An unwarrantable stretch of a rule or principle. -2 Including what is not intended to be included in a proposition (in Nyāya) including or covering too much, unwarranted extension of a definition to things not intended to be defined by it, so that it includes such things as ought not to fall under it; one of the three faults to which a definition is open ; अलक्ष्ये लक्षणगमनम् अतिव्याप्तिः; यथा मनुष्यो ब्राह्मणः इति लक्षणस्य शूद्रेऽतिव्याप्तिः, तस्यामि मनुष्यत्वात्.