________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आकारण
आकास
प. के अन्त. - अथ खो कायानु पस्सी अनिच्चदुक्खानत्तअसुभाकारसमूहानुपस्सीयेवाति, म. नि. अट्ठ. (मू.प.) 1(1).253; - सम्पत्ति स्त्री., तत्पु. स. [आकारसम्पत्ति], विशिष्ट प्रकार के लक्षणों या अवस्थाओं की प्राप्ति अथवा स्थिति-या ष. वि., ए. व. - तेनरस अनुब्यञ्जनसम्पत्तिया आकारसम्पत्तिया च अभावं दस्सेति, उदा. अट्ट, 299; - सहित त्रि., अनेक विशेषताओं से युक्त - तं नपुं.. द्वि. वि., ए. व. - तं वा तस्सा आकारसहित वचनं अनुस्सरन्तो, उदा. अट्ठ. 138; - राभिहित त्रि., आकार या स्वरूप द्वारा अभिव्यक्त - आकाराभिहितस्स निबचनं निरुत्ति महानि, अट्ठ.3;-रार पू. [आकारार], आकार
रूपी अर या चक्रनाभि- वीसति आकारारं विसुद्धि. 2212 आकारण नपुं, स्वरूप, चिह्न कारण, हल्का फुल्का चिह- णेन तृ वि., ए. व. -- आकारणेन जानामि जा. अठ्ठ. 1.260; आकारणेन
जानामीति तस्मा इमिना कारणेन जानामि जा. अट्ट, 1.261. आकारवती स्त्री., [आकारवती], कारण वाली, सहेतुका, सकारणा - 'नत्थि खो नो, भन्ते, कोचि मनापो सत्था यस्मिं नो आकारवती सद्धा पटिलद्धा ति, म. नि. 2.71; तत्थ आकारवतीति कारणवती सहेतुका, म. नि. अट्ट. (म.प.) 2.84; अयं वुच्चति, आकारवती सद्धा दस्सनमूलिका, म. नि. 1.402; आकारवतीति कारणं परियसित्वा गहितत्ता सकारणा, म. नि. अट्ट (मू.प.) 1(2).282. आकास' पु./नपुं॰ [आकाश, आ + काश् से व्यु., प्रभा से, प्रदीप्त क्षेत्र], 1. क. व्युत्पत्तिपरक अर्थ, 1. ऐसा क्षेत्र, जिस में न हल चलाया जा सके, न खरोंचा जा सके -
आकासोति नभ, तं हि न कस्सतीति आकासो, कसितुं विलेखितुं न सक्को ति अत्थो, सद्द. 2.442; 2. वह क्षेत्र, जिसे न जोता जा सके, न तोड़ा जा सके, न काटा जा सके - न कस्सति न निकस्सति, कसितुं छिन्दितुं भिन्दितुं वा न सक्काति आकासो, पटि. म. अट्ठ. 1.69; 3. वह, जिसे घात-प्रतिघात रहित होने के कारण खींचा या घसीटा न जा सके - अप्पटिघट्टनटेन न कस्सतीति आकासो, विभ. अट्ठ. 66; 1. ख. परम्परा में प्राप्त शा. अ., 1. पु., आसमान, आच्छादनरहित अथवा न ढकी हुई खुली जगह, वायु के प्रवाहित होने का पथ, तारापथ, सुरपथ, आदित्यपथ, नभमण्डल, शून्य या खाली क्षेत्र, गगन - अन्तलिक्खं खमादिच्चपथो मंगगनाम्बरं वेहासो चानिलपथो आकासो नित्थियं नभं, देवो वेहायसो तारापथो सुरपथो अघं. अभि. प. 45-46; आकासो अम्बरं अब्भं अन्तलिक्खं अघं
नभं वेहासो गगनं देवो खं आदिच्चपथो पिच, तारापथो च नक्खत्तपथो रविपथो पिच, वेहायसं वायुपथो अपथो अनिलजसं, सद्द. 2.442; तुल. अमर. 1.2.1-3; 1. ग. प्रयोग - सो पु०, प्र. वि., ए. व. - सेय्यथापि, राहुल, आकासो न कत्थचि पतिडितो. म. नि. 294; यथाहं आकासो व अब्यापज्जमानो... सु. नि. 1071; - सं' नपुं., प्र. वि., ए. व. - आकासमेव किर नेसं छदन अहोसिध. प. अट्ट. 2.124; -- सं? पु., वि. वि., ए. व. - आकासं वा अङ्गुलिया निहिसन्तेन ... होति, सु. नि. अट्ठ. 1.87; - सेन तृ. वि., ए. व. - तापसो आकासेन चरितुकामो तं गहेत्वा .... जा. अट्ठ. 2.85; - स्स ष. वि., ए. व. - 'आकासरस पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी ति यं वदेसि, मि. प. 356; - सा प. वि., ए. व. - मञ्जमाना गारवजाता आकासा ओरुरह पथवियं अट्ठासि, स. नि. अट्ठ. 1.39; - तो उपरिवत् - ... कत्वा परसमाना आकासतो ओतरित्वा भूमियं ठत्वाति अत्थो, स. नि. अट्ठ. 1.60; - से/म्हि सप्त. वि., ए. व. - नानापुर्फ गहेत्वान, आकासम्हि समोकिरि अप. 1.111; 1. घ. आकाश के तीन प्रभेदों के लिए परिच्छेदा., करिणुग्घाटिमा. तथा अजटा के अन्त. द्रष्ट. - तत्थ तिविधो आकासो परिच्छेदाकासो, कसिणुग्घाटिमाकासो, अजटाकासो, प. प. अट्ठ. 189 90; 1. ङ. आकाश अनन्त है अथवा पर्यवसानरहित है - ... अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनूपगो, दी. नि. 1.30; 1. च. आकाश अतिविशाल या महान् है - आकासो महन्तो, सो एकोयेव, अ. नि. अट्ठ. 1.346-47; 1. छ. आकाश अस्पृष्ट अथवा स्पर्श न किए जाने योग्य है - यथा आकासो अफुट्टाकासो, अप. अट्ठ. 1.300; 1. ज. आकाश समेटा नहीं जा सकता - संवत्तेय्यपि चे, महाराज, आकासो किलञ्जभिव, मि. प. 266; 1. झ. आकाश अनिदर्शन या रूप-रहित है - अयहि आकासो अरूपी अनिदस्सनो, म. नि. 1.180; 1. ञ. आकाश एवं निर्वाण, दोनों अकर्मज, अहेतुज एवं असंस्कृत धर्म हैं - आकासो अकम्मजो अहेतुजो अनुतुजोति, मि. प. 250; आकासो असतो, निब्बानं असङ्घतन्ति ? कथा. 274: 2. कुछ विचारकों द्वारा पांचवें महाभूत के रूप में परिकल्पित तत्त्व - आकासं इन्द्रियानि सङ्कमन्ति, म. नि. 2.192; स. उ. प. के रूप में अजटा., कण्णच्छिद्दा., कसिणुग्घातिमा., जलदा., थलजला.. तुच्छा., निस्सटा., परिच्छिन्ना., परिच्छेदा., सम्बुद्धसासना., सुनीला. के अन्त. द्रष्ट.; 3. नपुं., काल्पनिक खेलपट्टी को मन में रखकर
वजय
For Private and Personal Use Only