Bruhad Gujarat kosha Part 1

SR No.: 016072
Original Sutra Author: N/A
Author: Keshav Shastri
Publisher: University Granth Nirman Board
Publication Year: 1976
Total Pages: 1086
Language: Gujarati
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 32 MB

Page 674

ખાણ
ખાણુ (-ણ્ય) સ્ત્રી. ઊંચી એ જમીન યા બે પહાડ ડુંગરા કે ટેકરીઓ વચ્ચેની ઊંડાઈ ને! ભાગ. (ર) કાઈ પણ નદીને બેઉ કાંઠાએની નજીકના નીચાણવાળા પ્રદેશ ખીણું-જમીન (ખીણ્ય-)[+ ઝૂએ ‘જમીન.’] ખીણમાં આવેલી જમીન, રેવાઇન લેંન્ડ'
ખોપા પું. સૂકા ઝાડની તૂટેલી ડાળીઓને સુકાયેલા છેડા, કરચે!. (૨) જુવાર બાજરી વગેરેના સાંઠા કપાઈ ગયા પછી જમીનમાં રહેલે તે તે ખૂંટા
કરસ
ખીમણું ન. દાગીનામાં નંગ બેસાડવા માટેનું ખાનું કે ખચકા, (૨) એવા ખચકામાં ભરાવેલું-બેસાડેલું નંગ ખીમા પું. [અર. કીમહ ] માંસના છંદ. [॰ કરવા (૩. પ્ર.) સખત માર મારવે]
ખીર (-રલ) સ્ત્રી. [સં. શીરી≥ પ્રા. લીરી] દૂધ-ભાતની એક ગળી વાની [Àાળી જાતની કાકડી ખીર-કાકડી સ્ત્રી. [પ્રા, લૌરી (સં. પ્ર. શીરીÎ)+ ‘કાકડી.'] ખીર-ખડા (-ખણ્ડો) પું. + ‘ખાંડ' દ્વારા.] શ્રાદ્ધને દિવસે સાંઝે જમાડવામાં આવતા ભાઈ ખીર-ખીર બગલા સ્ત્રી. [ + જુએ તરફ રમાતી એક બાળરમત
બગલા.’] (લા.) દ્વારકા
ખીર-પ્પુરમા પું. [‘ખીર' + જુએ ‘પુરમા’] દૂધ સાથે પકવેલી સેવ, બિરંજ
ખીર-ચટાઈ શ્રી. [જએ ‘ખીર’ + ‘ચાટવું’+ ગુ. આઈ' કું. પ્ર. ] ધાવણ છેડાવવા માટે બાળકને ખોર ચટાડવાની ક્રિયા [(ઝાડવું) ખીર-ચંપા (-ચમ્પા) પું. [સં. શીર્] સફેદ ચંપા ખીર-ડાડી સ્રી. [ પ્રા. વીર ( > સ. શૌર્ ) + જ એ ડોડી.'] જેમાંથી દૂધ જેવા ચીડ નીકળે છે તેવી એક વનસ્પતિ, ખરણે [જાતની વેલ, ખણેર, ખોરવેલ ખીર (-ણ્ય) સ્ત્રી. [સં. શÎર્િળી> પ્રા. ડ્વોર્િ↑] એક ખીરખું વિ. નાજુક, કામળ [એક મીઠાઈ ખીર-વહું ન. [સં. શીર્> પ્રા. હીર + ‘વડું.'] દધ-ચેાખાની ખીર-વેલ (-ય) સ્ત્રી. [સં. વિટ્ઠી > પ્રા. લી વછો] જુએ ‘ખારણ.’
ખીરું ન. [સં. શૌર->પ્રા. લીમ-] ગાય ભેંસ વિચાય ત્યારે આર પડયા પહેલાનું ઘટ્ટ દૂધ, ખરીદ્યું. (ર) (લા.) મસાલેા લેટ અને પાણી ભેળાં કરી ચડાવવામાં આવતા આથા, ખમીર ચડાવેલા રગડો. (૩) એક જાતની કુમળી
કાકડી. (૪) એ નામનું એક રેશમી કાપડ, ખિરેાદક, (૫) ખીરા, કાકડી વણવામાં આવેલે કામળે ખીરે પું. કાળી અને ધેાળી ઊનથી તાણેાવાણા બનાવી ખોરાર પું. [જ ‘ખીરું.’] એ નામનું એક શાક, કાકડી ખીલ [સં. ૧> પ્રા. હ્રી, પ્રા. તત્સમ] ચીચવાના ઊભે ડાંડો. (ર) ઘંટીને ખીલડો. (૩) આંખનાં પાપચાંમાં અંદરના ભાગે થતે લેહી-માંસના અણીદાર ગઠ્ઠો. (૪) સ્ત્રી-પુરુષને જવાનીના આરંભે માં ઉપર થતી નાની નાની કેટલી ખીલ-ખીલ માંઢવા પું. [જએ ‘ખીલ,’-દ્વિર્ભાવ + ‘માંડવે,'] (લા.) ખાળકાની એ નામની એક રમત, ખીલ-માંકડાં
Jain Education International_2010_04
ખાલી
ખલ-ગોટીલા પું. [જુએ ‘ખીલ’+‘ગોટીલા.'] ઘંટીના ખીલો. (ર) (લા.) એ નામની બાળકાની એક મત ખીલનવું અ. ક્રિ. [રવા.] ખીલવું. (ર) ઊપસી આવવું, (૩) (લા.) આનંદથી ઊભરાયું. ખિલાવવું પ્રે., સ, ક્રિ ખીલડી સ્ત્રી, [જુએ ખીલડા’ + ગુ. ‘ઈ ’ સ્રીપ્રત્યય.] નાની ખીલી. (ર) તાણાને કાંજી આપતી વખતે તાણાના એક છેડા તરફની ખૂંટી
ખીલડું ન. જિઓ ‘ખીલ,' + હું' સ્વાર્થે ત. પ્ર.] (લા.) મૈથુન. (ર) હવાડા. (૩) આનંદ આપનાર રમતગમત, તમાશે
ખીલ. પું. [જુએ ‘ખીલડું.’] ઘંટીના નીચેના પડમાં વચ્ચે રાખવામાં આવતા ખીલેા (જેના ઉપર ઉપરનું પડ કરે.) (ર) દ્વારને આંધવા માટેને ખીલા ખીલ-ટ્ટો પું. [જુએ ‘ખીલ' + ટ્ટો.'], ખીલના પું. [જુએ ‘ખીલ' + દડો.'], ખીલ-પાશે પું. [જુએ ખીલ + પાડો.'] (લા.) એ નામની બાળકાની એક રમત, ઘંટી-ખીલડો ખીલ-મા(-માં)કઢાં ન., અ. વ. [જ઼ ખીલ' + ‘માંકડું.'] (લા.) એ નામની બાળકાની એક રમત, ખીલ-ખીલ માંડવા ખીલ-મા(-માં)કડી ન. [જુએ 'ખીલ' + ‘માંકડી.'] (લા.) એ નામની બાળકાની એક રમત, ઈગલી-ઢીગલી, ધૂળ-ઢગલી (વગેરે અનેક સંજ્ઞાઓવાળી) ખીલવવું જુએ ‘ખીલવું’માં.
ખીલવું॰ અ. ક્રિ. (ફૂલનું)વિકસકું. (૧) (લા.) સુંદર દેખાવું, દીપવું. (૩) ગમતે ચડવું, (૪) વાતમાં ખૂબ રસ જમાવતા જવું. (૫) ઉત્સાહિત થયું. ખિલાવું॰ ભાવે, ક્રિ. ખીલવવું ખિલાવવું પ્રે., સ. ક્રિ. (આમાંના ‘ખીલવવું' માત્ર વ્યાપક છે.)
ખીલવું? સ, ક્રિ કપડાની સામસામી ધાર ભેળી કરી સીવવું, અખિયા દઈ ને સીવવું. ખિલાવુંર કર્મણિ, ક્રિ. ખિલાવવું? પ્રે., સ. ક્રિ.
ખીલા-ઉપાઢ (ડય) સ્ત્રી. [૪ ‘ખીલેા’+ ઉપાડવું.'] (લા.) ઘેાડાની એક એમ. [॰ કરવું (રૂ. પ્ર.) જડમૂળમાંથી કાઢી નાખવું, પાચમાલ કરવું, સત્યાનાશ વાળવું] [સળિયા ખીલા-છઢપું. [એ ‘ખીલા' + ‘છડ,’] ખીલા-સરી, લેાઢાના ખીલા-પાટી સ્રી. [જુએ ‘ખીલેા' + ‘પાટી.’] પેચ પાડવાનું લુહારનું એક એન્નર ખીલા-મૂળ ન. [જુએ ‘ખીલે’ + મૂળ.’] ઝાડ છે।ડ વગેરેનું મુખ્ય મૂળ કે જે બાજુનાં મૂળિયાં કરતાં સીધુ ઊંડું
જાય છે.
ખીલા-રખું(-ખું) લિ. [જુએ ‘ખીલે’ + ‘રાખવું.' + ગુ. ‘’• ‘ઉ' કૃ. પ્ર.] જે ઢાર એના એક જ ખીલા ઉપર બાંધવાની ટેવવાળું હોય તેવું. (ર) માત્ર ખીલે જ બંધાઈ રહેનારું અને છૂટીને બહાર ન જનારું (ઢાર) ખીલી સ્ત્રી. જિઓ ખીલા’+ગુ. ‘ઈ' સ્ત્રીપ્રત્યય.] નાના ખીલા, મેખ, ચેંક. (૨) ખીંટી. (૩) બંગડી વગેરેમાંની પેચવાળી સૌ. (૩) વહાણનાં ઢોરડાં આંધવા માટે કૂવા પાસેનું પ્રત્યેક ઊભું ઠેલું. (વહાણ.) (૫) વહાણની પીઢ માટે જડવામાં આવતું પ્રત્યેક ઊભું લાકડું'. (વહાણ.) (૬) હાથ પગ પાકતાં