Page Text
________________
१५ ઈ–ઉ” ઉપર ન હોય અને પછીની શ્રતિ વ્યુત્પત્તિને આધારે ઉપાંત્ય ‘ઈ-ઉમાં હસ્વતા (syllable) ઉપર હોય છે તેવા એ બધા જ શબ્દ જ મળતી હોય તે સિવાયનાં સ્થાનમાં પ્રાયઃ બુહૂર્વ અનુનાસિક “ઈ–ઉથી લખાય એ વાજબી છે. ત્પત્તિથી આ “ઈ–ઉ” દીર્ધ મળે છે, એટલે ઉંદર ઉંબરે જિગેડી શિંગાળી' વગેરે. અહીં અનુસ્વાર આ નિયમ માત્ર વ્યુત્પત્તિને જ વશવતીં રખાયો છે; છે એમ બચાવ કરે નિરર્થક છે. અહીં અનુસ્વાર તેથી માત્ર વ્યવહારદશાને છે. આપણને સ્વરિત નથી, એ અનુનાસિક સ્વર માત્ર છે.
કે અસ્વરિત અનંત્ય ઈ–ઉ ઉચ્ચારણની રીતે પ્રાયઃ
હસ્વ મળે છે, એ અનુભવને જ માત્ર વિષય છે. [ થઇકાતે ઈ–ઉ]
[ શબ્દોમાં ઈ–ઉ] ૨૦. શબ્દમાં આવતા યુક્તાક્ષરથી જયાં આગલા વરને
૨૨. જ્યાં યુત્પત્તિને આધારે જુદી જોડણી ન થતી હોય થડકે લાગતું હોય ત્યાં ઈ કે ઉ જે હોય તે હ્રસ્વ
(જેમ કે, ઉપર, ચુગલ, કુરતું, મુગટ, અંગુર) તેવા લખવો. અનુસ્વારને ઉચ્ચાર અનુનાસિક જે થતો
બેથી વધારે અક્ષરના શબ્દોમાં ઈ કે ઉ પછી લઘુ હોય ત્યાં યુક્તાક્ષર ગણવો. ઉદાકિસ્તી, શિસ્ત
અક્ષર આવે તો તે દીર્ઘ લખવાં, અને ગુરુ અક્ષર ડુક્કર, જુસ્સો, ચુસ્ત, છેતરપિંડી, જિંદગી, શિંગોડી,
આવે તે તે હ્રસ્વ લખવાં. ઉદા. ખુશાલ, નીકળ, લુંગી, દુંદ, તુંડાઈ
લવ, વિમાસ, મજુર, ખેડૂત, દુકાળ, સુતાર, તર્ક, નોંધ–સામાન્ય રીતે ગુજરાતીમાં જિ લખવાને કિનારે, ભુલાવ, બિચાવ, તડુકાવ.
રિવાજ નથી; છ જ વિશેષ પ્રચલિત છે. પરંતુ જયાં અપવાદ ૧-વિશેષણ પરથી થતાં નામ તેમ જ નામ નિયમ પ્રમાણે હૃસ્વ જિ લખવાનું હોય ત્યાં જિ પરથી બનતાં ભાવવાચક નામમાં મૂળ શબ્દની જોડી લખવું. ઉદા. જિંદગી; જિતાડવું; જિવાડવું.
કાયમ રાખવી. ઉદા. ગરીબ—ગરીબાઈ; વકીલ– સંયુક્ત વ્યંજનની પૂર્વને થડકાતો સ્વર હસ્ય
વકીલાત; ચીકણું-ચીકણાઈ, ચીકાશ; મીઠું-મીઠાશ, લખો . થડકાતો
મીઠાણ; જઠું-જૂઠાણું; પીળું—પીળાશ; ઝીણું– સ્વર ન હોય તે એ અસલ જે
ઝીણવટ. સ્વરૂપમાં હોય તેમ લખો. “કર્યો પૂર્વે આ
Rાંધવધી–ધિત્વ, અભિમાની અભિમાનિત્વ, એવા શબ્દમાં ભૂતકાળને ય લાગે છે, સંયુક્ત વ્યંજન શબ્દ તત્સમ સંસ્કૃત હેઈ ફેરફાર કરવામાં આવે છે. પણ બને છે. પણ પૂર્વના સ્વરમાં કાંઈ પણ થડકારે અપવાદ –કેટલાક શબ્દ બોલતાં ઉપાંત્ય અક્ષર ઉપર નથી, તેથી “કર” ને “પ” લાગતાં છતાં “કમાં ભાર આવે છે ત્યાં છે કે ઉ જે હોય તે દીર્ધ કરવાં. અકાર લઘુ જ છે. એ જ રીતે “પૂરમાં હકાર
ઉદાર ગેટલો, દાગીને, અરડ, દંડી વગેરે.
નેધ–જેમાં આ જાતને ભાર નથી આવતો એવા દીર્ઘ રાખ્યો છે.
શબ્દ : ટહુકે, ફઉડી, મહુડું, આ નિયમ અત્યંત સ્પષ્ટ છે, પણ એ તદ્ભવ નિયમમાં બેથી વધારે અક્ષરથી ત્રણ અક્ષર પૂરતો જ છે, એ ન ભુલાવું જોઇયે. સંસ્કૃત તત્સમ (મૃતિઓ-syllable) સમઝવાના છે, કેમકે ચાર શબ્દમાં સંયુક્ત વ્યંજનોમાંના પૂર્વ ઈ–ઉર અક્ષરવાળી માટે ૨૩મો છે જ. અહીં ઉદાહરણમાં દીર્ધ જ સામાન્ય રીતે હોય છે. કીર્તિ પૂણું ચૂર્ણ -
૧. એકસરખું માપ ધરાવનારા શબ્દોમાં ઉચ્ચારણની વીર્ય વગેરે. સંસ્કૃત સિવાયની ભાષાઓમાંથી આવેલા
દૃષ્ટિએ ભેદ મળી શકે નહિ. દા. ત. “સુધી' “ઝલો” “ઝીણુંશબ્દમાં હસ્વ લખવાનું જ વલણ છે, જેમકે ડિગ્રી
માં “છ” “ઉ”માં ઉચ્ચારણની દૃષ્ટિએ કાંઈ પણ ભેદ ઉર્દૂ વગેરે.
નથી. આ આખો પ્રશ્ન ભારના તત્વને આભારી છે. ગુજરાતી
ભાષામાં ભાર જે અંત્ય સ્વર ઉપર જતો હોય તે અસ્વરિત [દ્વિતિ શબ્દમાં અનંત્ય ઈ-9].
વરે દીર્ધ રહેવાની સ્થિતિમાં નથી હોતા. ઉપરના ત્રણે ૨૧. જયાં વ્યુત્પત્તિને આધારે જુદી જોડણી ન થતી હોય શબ્દોમાં ભાર અત્યંત સ્પષ્ટ છે કે અન્ય સ્વર ઉપર જ
(જેમ કે, ઉદવું, ડિલ, જુ૬)તેવા બે અક્ષરના શબ્દમાં પડે છે, એટલે ઉચ્ચારણની દૃષ્ટિએ ઉપાંત્ય સ્વર સ્વ જ ઉપાંત્ય ઈ તથા ઊ દીર્ધ લખવાં. ઉદા, ચૂક, ધૂઈ, આવી રહે છે. તૂત, ફૂલ, ઝીણું, જીને.
આ પછીના નિયમોમાં એ તત્ત્વ છેવત્તે અંશે અપવાદ-સુધી, દુખ, જ એ.
સ્વીકારવામાં આવ્યું જ છે. “મુકા--હું' “ભુલા-૬” “મિચા–વું નેધ––મુકાવું, ભુલાવું, બિચાવું, એવાં કર્મણિ રૂપમાં એ શબ્દોમાં એ જ તત્ત્વને લીધે આદિ શ્રતિ હૂર્ત હ્રસ્વ થાય છે. જેઓ નિયમ ૨૪ મે.
સ્વાભાવિક છે.
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016072 |
| Book Title | Bruhad Gujarat kosha Part 1 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Keshav Shastri |
| Publisher | University Granth Nirman Board |
| Publication Year | 1976 |
| Total Pages | 1086 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 32 MB |