Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 680

15
१३९०-१३९३ ] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
६३९ केचित्तु लाघवमनादृत्य इच्छन्त्येवं मत्वर्थीयम् । “किस- पाण्डुरः पाण्डरः पाण्डुः लयच्छेदपाथेयवन्तः''[मेघदूतम्, पूर्वमेघः, श्रो-११]इति-
१ श्वेतते श्वेतः । 'श्विताङ् वर्णे'(भ्वा.आ.से.),
कोने को वत प्रयोगश्चाऽयम् । “यद् दुर्गन्धि मदाविलं मलशतै- 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम'३।३।१९॥ इति कर्तरि घज। ३० र्यत पूतिनाडीमयम्''[]इति शृङ्गारप्रकाशे । पूतिविस्रः, तालव्यादिरयम , "श्वेतो धावति"[] इति श्रूषात्। २ श्यायते पूतेरिव गन्धोऽस्य पूतिगन्धिः । 'गन्धस्येदुत्पूति-'५।४।।
श्येतः, तालव्यादिः । 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'हृश्या१३५ ॥ इत्यादिना इदन्तादेशः, ततः स्वार्थे कन् [पूति
भ्यामितच्(-न्)'(उणा-३७३)। ३ सिनोति बध्नाति मनः गन्धिकः] । द्वे दुर्गन्धस्य ॥१३९१॥
सितः । 'षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), 'अञ्जिघृषि(सि)भ्यः आमगन्धि तु विस्त्रं स्यात्
क्त: '(उणा-३६९)इति संज्ञायां क्तः । ४ शोकयति मनो१ आमोऽपक्वो मलस्तस्येव गन्धोऽस्येति आम
ऽस्मिन्निति शुक्लः । 'शुक गतौ'(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्र-' १० गन्धिः । 'उपमानाच्च'५।४।१३७॥ इतीत्समासान्तः । २ (उणा-१८६)इत्यादिना निपातः । ५ हरति मनो हरिणः ।
'विस प्रेरणे'(दि.प.से.), दन्त्यान्तः, बाहुलकात् 'स्फायि-' 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'श्यास्त्याहृञ्चिभ्य इनच् '(उणा(उणा-१७०)इत्यादिना रक् । “विस उत्सर्गे"[अम.क्षीर. २०४)। ६ विशीयते विशदः । 'शद्लू शातने '(भ्वा.तु. १।४।१२॥] इति तु भट्टः, [विस्रम्] । एते आमोदाद्या प.अ.), अच्, तालव्यादिरयम् । “विशदा विशदामत्तसारसे ४० विस्रमित्यन्तास्त्रिलिङ्गाः । द्वे विस्रगन्धस्य । शब्दार्णवे तु- सारसे जले''[काव्यादर्शः, परिच्छेदः-३, शूो-१४] इति "कस्तूरिकायामामोदः कर्पूरे मुखवासनः ।
दण्डियमकात् । ७ शुच्यते निर्मलीभवति शुचिः । 'शुचिर् बकुले स्यात् परिमलश्चम्पके सुरभिस्तथा ॥१॥ पूतीभावे'(दि.अ.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन्,
गन्धादिषड्भिरप्येते गुणिवृत्तौ त्रिलिङ्गकाः ॥" स च कित् ॥१३९२॥ ८ अवदीयते (अवदायते) शोध्यते [] इति । "सुरभ्यादिभ्यः 'कृदिकारादक्तिन: '(वा-४।१। अवदातः । 'दैप् शोधने'(भ्वा.प.अ.), क्तः। ९ गोरति
४५ ॥), 'सर्वतोऽक्तिन्नादित्यके'(वा-४।१।४५ ॥)'[]इति (गोरते) मनोऽस्मिन् गौरः । 'गुरी उद्यमे '(तु.आ.से.), २० तु स्वामी। पक्षे ङीष्, सुरभी, सुगन्धी''[ ]इति कौमुदी॥ 'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६) इति साधुः । १० शोभते शुभ्रः ।
सोमालिका । 'शुभ शुभ शोभार्थी (शोभार्थे)' (तु.प.से.), 'स्फायि-' १ अमी वक्ष्यमाणाः श्वेतादयो वर्णाः उच्यन्ते ।
(उणा-१७०) इति रक् । ११ अवलक्षते(अवलक्ष्यते) इति वियन्ते वर्णाः, पुंक्ली. । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'ऋनेन्द्र-'
वलक्षः । 'लक्ष दर्शनाङ्कनयो: '(चु.उ.से.), अवपूर्वः, ५० (उणा-१८५)आदौ रन्प्रत्ययान्ताद् रेफस्य णत्वे निपात्यते ॥
घजन्तः, पृषोदरादिर्वा । वलते वा । 'वलेरक्ष: '(उणा- ) इत्यक्षः। "रूढिशब्दत्वान्नित्यो वष्टि भागुरिरल्लोपः"[ ]
इति स्वाम्यादयः । वलतेः विप्, वल् अक्षन्त्यस्मिन्, पूर्व
.. ॥१३९२॥ वद् घबि वा । कषसंयोगवानयम् । “अथ स वलक्षो भानां अवदातगौरशभवलक्षधवलार्जुनाः । पतिरिव''[ ]इति वृन्दावनयमकात्''[ ]इति कौमुद्यादय । १. '-वं' इति१॥ २. "दुष्टो गन्धोऽस्येति दुर्गन्धः । उत्पूत्यादिष्वसन्निवेशादिकारः समासान्तोऽत्र नास्ति । तथा च काव्या(दर्श ? लङ्कारे) वामनः-"दुर्गन्धिमदादिषु पदेषु इत् समासान्तो दुर्लभः, उत्पूत्यादिषु दुश्शब्दस्यापाठात् ।" केचिद् दुर्गन्धशब्दाद् मत्वर्थीयमिनिं कृत्वा दुर्गन्धीति नान्तं पठन्ति । तदयुक्तम्। यदाह कात्यायन:-'बहुव्रीहिमत्वर्थीययोर्बहुव्रीहिरेवेष्टो लाघवाद्' इति । अन्ये पुनर्लाघवं नाद्रियन्ते । तथा च विभाकरवा-"यद् दुर्गन्धि मदाविलं मलशतैर्यत् पूतिनाडीमयम्" इति । शृङ्गारप्रकाशे तूक्तं-"द्विविधो हि वाच्यधर्मः लघुर्गुरुश्च । तत्र कर्मधारयमत्वर्थीयाद् बहुव्रीहिणा लघुः । बहुव्रीहे: कर्मधारयमत्वर्थीयेन च गुरुः । तत्राद्यो यथा-"यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु, स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं राम-गिर्याश्रमेषु ॥" (मेघूदूतम् , पूर्वमे. थो-१), अन्तिमो यथा-"बिसकिसलयच्छेदपाथेयवन्तः" इति ॥" इति टीकासर्वस्वम्, भा-१, १५।१२।, पृ.१०८-१०९॥ ३. १प्रतौ नास्ति ॥ ४ 'कपू-' इति१.३.४.५॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, शो-१४५, पृ.१८२ ॥ ६ द्र. रामाश्रमी१।५।१२।।, पृ.७७॥ ७ क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङ कारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ८ ३.४.५प्रतिषु नास्ति॥ ९ 'हृश्याभ्यामितच्' इति१.३.४.५॥ १०. 'च-' इति१ ॥ ११. '-तेऽनेन' इति३॥ १२-१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४६, पृ.१८३॥, १२-२. तत्र-"अथ स वलक्षो भानां पतिरिव कर्तारमरिबलक्षोभानाम्" इति वृन्दावनाद् इति कौमुद्यादयः" इति दृश्यते ।। १३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"अवलक्ष्यते वलक्षः" इत्येव दृश्यते, १।४।१३ ॥, पृ.४१ ।।
बहुव्रीहिणा गया श्रमेषु ॥" (मेघदूतम्, प्रता नास्ति ॥ ४ 'क'- कुक
Jain Education Intemational
an International