Page Text
________________
११७७-११८१] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
५४७ काऽपि । २ गवा अम्भसा एधते गवेधुः, स्त्रीलिङ्गः ।
१ सिद्धोऽर्थो रक्षोहननादिप्रयोजनमस्मादिति ३० 'एध वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), 'भृसृन्-(भृमृत-)'(हैमोणा- सिद्धार्थः । “सरिषपः सिते तस्मिन् रक्षोघ्नो भूतना७६)इति बहुलवचनादुः । बर्बटीत्यपि । “बर्बटी गणि- शन"["] इति रभसात् । एकं श्वेतसर्षपस्य । इह प्रस्ताकायां स्यात् व्रीहिभेदेऽपि बर्बटी"[विश्वलोचनकोशः, टान्त- वादनुक्तान्ययमूनि त्रीणि तिलनामानि, यथा-"तिलः पूतवर्गः, श्री-५१] इति श्रीधरः । यथा- "मरौ चर्वन्ति (तिलपुष्प)स्तैलफलः''[मदनपालनिघण्टुः, धान्यगुणवर्णनं बर्बटीम्''[ ] इति। बरटीनाम्नी द्वे ॥
नाम दशमो वर्गः, शो-४७] इति मदनपालः ॥११८०॥ जतिलोऽण्यजस्तिलः ॥११७९॥ माषादयः शमीधान्यम् १ जायते जर्तिलः । पृषोदरादिः । एकम् अड
१ माष आदिर्येषां मुद्गादीनां ते माषादयः, शमी... कतिलस्य ॥११७९॥
शिम्बा, तत्प्रधानं धान्यं शमीधान्यम् । फेलीथीनिष्पन्न१० षण्ढतिले तिलपिञ्जस्तिलपेजः
धान्यस्यैकम् ॥
शूकधान्यं यवादयः । ४० १ षण्ढो निष्फलस्तिलः षण्ढतिलः, तत्र । निष्फलस्तिलः तिलपिञ्जः, तिलपेजः । 'निःफले (निष्फले) तिले १ शूकप्रधानं" धान्यं शुकधान्यम्। यी यव पिञ्जपेजौ वक्तव्यौं'(वा-४।२॥३६॥)इति पिञ्जपेजो प्रत्ययौ । आदिर्येषां गोधूमादीनां ते यवादयः । एकम् उम्बीत्रीणि निष्फलतिलस्य ॥
निष्पन्नधान्यस्य ।।
अथ सर्षपः । स्यात सस्यशूकं किंशारुः कदम्बकस्तन्तुभः १ सरति स्नेहोऽस्मादिति सर्षपः । स गतौ
१ 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.), 'उल्कादयश्च' (भ्वा.प.अ.), 'सर्तेरपः षुक् च'(उणा-४२१) इत्यपः,
(उणा-४८१) इति निपातनादूकः, आल्लोपः शूकः । षुगागमश्च । सरिषपोऽपि । "सर्षपः स्यात् सरिषपः कटु
"शूकोऽनुग्रह( )शुङ्गयोः (शुकोऽनुक्रोशशृङ्गयोः)"[विश्व२० स्नेहश्च तन्तुभः''[त्रिकाण्डशेष:२।९।३ ॥] इति त्रिकाण्ड
प्रकाशकोशः, कान्तवर्गः, श्रो-३६] इति विश्वः । सस्यं शेषः । २ कदति (कन्दति) हिनस्ति कण्डूरोगादिक
धान्यम्, तस्य शूकं सस्यशूकम् । २ कुत्सितं शृणाति मिति कदम्बः । 'कदि हिंसायाम्'( ), अम्बच्प्रत्ययः,
किंशारुः, तालव्यमध्यः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'शृ हिंसा- ५० ततः स्वार्थे कन् [कदम्बकः]। कन्दयति रोदयत्यश्रु
याम् '(त्र्या.प.से.), 'किञ्जरयोः श्रिणः '(उणा-४)इति जनकस्नेहत्वादिति वा । 'कदि क्रर्दि रोदने' आह्वाने
उक्प्रत्ययः (जुण्प्रत्ययः)। "किंशारुः सस्यशूकेऽपि विच'(भ्वा.प.से.), ततः अम्बच्, ततः कन् । कुत्सितमम्बत
शिखे कङ्कपक्षिणि"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शोइति वा । ३ तोतुभ्यते तन्तभः । 'णभि तभि हिंसा- १९७] इति महेश्वरः । यथा- "चकाशे शालिकिंशारुकपियाम्'(भ्वा.आ.से.,दि.प.से.), भ्वादौ यतादिः, दिवादिः शाशामुखाशरद्"[ ] इति महेश्वरः । धान्यऊम्बीनाम्नी द्वे ॥ क्र्यादिर्वा, पृषोदरादित्वात् सिद्धिः। त्रीणि सर्षपस्य॥
कणिशं सस्यशीर्षकम् ॥११८१॥ अर्थ सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः ॥११८०॥ १ कणति वातेनेति कणिशम्, पुंक्ली. । 'कण १. 'गवोंभसा' इति१॥ २ 'बा-' इति४.५॥ ३. 'चर्वति' इति३॥ ४ "तिलान्निष्फलात् पिञ्जपेजौ" इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ५. 'निष्प' इति४.५॥ ६ '-प्' इति३॥ ७ 'दहति' इति३॥ ८ '-म्बकः' इति१॥ ९. हिंसार्थकोऽयं धातुः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १०. ३प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'रोधने' इति२॥ १२. 'कदि ऋदि क्लदि, आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३ 'तोभ्यते' इति२.३.४.५॥ १४ 'तुन्तुभः' इति१॥ १५. 'सिद्धा-' इति१.३॥ १६. '-ना' इति१॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो५९१, पृ.६७२॥ १८ -क्तादप्य-' इति१ ॥ १९. १प्रतौ नास्ति ॥ २०. '-पूलः' इति४.५॥ २१. 'फलाद्या-' इति४॥ २२. 'शूकं' इति५ ॥ २३. 'ज-' इति५॥ २४ '-न-' इति१, '-न्यं-' इति३.५॥ २५, इतोऽग्रे ३.४.५प्रतिषु 'यथा' इति दृश्यते ॥ २६. 'ऊ-' इति१.२॥ २७ ३प्रतौ नास्ति ॥ २८ 'पुंक्लीः ' इति३॥ २९. '-कोऽपि' इत्ति५॥ ३०. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, श्री५३१, पृ.२२७॥ ३१. 'धाना-' इति५, 'धान्यऊ-' इति ॥ ३२. 'उ-' इति३॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |