________________
19
जाता है दूसरी मान्यता यह भी है कि चक्रवर्तीको 'काल' नामक निधि में 'न्याय - शास्त्र' का सद्भाव रहता है । इस प्रकार, जैन न्यायकी अतिप्राचीनता सिद्ध होती है। ऐतिहासिक सर्वेक्षणसे भी यह प्रकट होता है। कि जैन न्याय स्याद्वाद न्याय है और वह प्रारम्भसे ही अनेकान्तके प्रतिपादक एवं प्रतिष्ठापक के रूप में विद्यमान रहा है । उत्तरपुराणकारके अनुसार आगमविद्, तर्कज्ञ / तार्किक और सैद्धान्तो वही है जो जिन शासनका - जिनोपदेशका - समुद्भासन करनेमें सक्षम हो । लौकिक सामान्य जनताके मध्य 'न्याय' का अर्थ दयालुता, परोपकारिता, अहिंसा आदि धार्मिक सद्गुणोंका विकास करना था; जो जिन शासनके व्यावहारिक पक्षका प्रस्तुतीकरण था । ५
जब अन्य दर्शनों द्वारा खण्डन- मण्डन-पद्धति अपनायी गयी तो जैन दर्शनने भी 'तर्क - शास्त्र' का विशेष आश्रय लिया और 'हेतुवाद' को प्रमुखता दी । प्रारम्भमें हेतुवादको परवर्ती कालकी तुलना में अपेक्षाकृत कम महत्त्वपूर्ण स्थान था । जैनोंकी मान्यता रही है कि प्रमाणभूत रूपमें जिन वचन ( या उनपर आधारित आचार्यवचन) ही मान्य हैं, और वस्तु-स्वभाव तर्क- अगोचर है । उसमें हेतुवादको अवसर नहीं है। किन्तु
१. दृष्टिशतानां त्रयाणां त्रिषष्ट्युत्तराणां प्ररूपणं निग्रहश्च दृष्टिवादे क्रियते ( षट्खण्डागम-धवला, पु० १,
पृ० १०९) । स्याद्वादार्थो दृष्टिवादार्णवोत्थः ( उपा० यशोविजयकृत अष्टसहस्रो तात्पर्यविवरण, पृ० १) । दृष्टीनां त्रिषष्ट्युत्तरत्रिशतसंख्यानां मिथ्यादर्शनानां वादोऽनुवादः, तन्निकारणं च यस्मिन् क्रियते, तद् दृष्टिवादं नाम (गोम्मटसार, जीवकाण्ड, गाथा - ३६० की जीवतत्त्वप्रदीपिका टीका ) ।
२. ज्योतिर्निमित्तशास्त्राणि हेतुवादकलागुणाः । शब्द शास्त्रपुराणाद्याः सर्वे कालनित्री मता: । (हरिवंशपुराणजैन, ११।१४ ) ।
३. स्याच्छन्दस्तावके न्याये, नान्येषामात्मविद्विषाम् । ( स्वयम्भू स्तोत्र १८ । १७ ) । अलंघ्यं शासनं जैनम्, अनेकान्तो व्यवस्थितः । समयसार कलश, २६३ ) । अहो अधृष्यं तव शासनं ते । - ( अयोगव्यवच्छेदिका -१६) । स्याद्वादन्यायवर्त्म प्रथयदक्तिथार्थं वचः स्वामिनोदः । -- ( अष्टसहस्री) ।
४. स शाब्दः, स हि तर्कज्ञः, स सैद्धान्तः स सत्तपाः । यः शासनसमुद्भासी, न चेत् किं तैरनर्थकैः ॥ - ( उत्तरपुराण, ७६/४२३) । तुलना - षोडशपदार्थानुसारि न्यायज्ञः । - ( भाषापरिच्छेद, श्लो० १०७) ।
५. न्यायो दयार्द्रवृत्तित्वम्, अन्याय: प्राणिमारणम् । - ( आदिपुराण, ३९।१४१) ।
६. त्वदागमा एव सतां प्रमाणम् (हेमचन्द्रकृत अयोगव्यवच्छेदिका, ११) । तस्य प्रत्यक्षदर्शित्वात् प्रक्षीणदोषत्वाच्च प्रामाण्यम् (सर्वार्थसिद्धि, १२० ) । वक्तृप्रामाण्याद् वचन प्रामाण्यम् (धवला, १1१1१, पृ० ७३) । सव्वण्हू ण संदेहो तस्स वयणं पमाणं पदत्थगन्भं तु तेण उद्दिट्ठे | ( जम्बूद्दीवपणत्ति, १३।१३७) ।
ऐदयुगीन - ज्ञान विज्ञानसम्पन्नतया प्राप्तप्रामाण्यराचार्यैः व्याख्यातार्थत्वात् । कथं छद्मस्थानां सत्यवादित्वम् इति चेन्न, यथाश्रुत व्याख्यातॄणां तद्-अविरोधात् (धवला, १|१| २२, पृ० १९८ ) । तथा हि मूलतन्त्रस्य कर्ता तीर्थकर स्वयम् । ततोऽप्युत्तरतन्त्रस्य गौतमाख्यो गणाग्राणीः । उत्तरोत्तरतन्त्रस्य कर्तारो बहवः क्रमात् । प्रमाणं तेऽपि नः सर्वे सर्वज्ञोक्त्यनुवादिनः ।। ( जैन हरिवंशपुराण, १।५६-५७) । सम्यग्-आगमाख्यात् प्रमाणतः (शास्त्रवार्तासमुच्चय, हरिभद्रसूरि २८ ) ।
७. स्वभावोऽतर्कगोचरः ( आप्तमीमांसा - १००) । तक्का तत्थ ण विज्जइ (आयारो, ५११२४-२५) । णो इन्दिय गज्झं अगुत्तभावा (उत्तराध्ययनसूत्र, १४।१९) । [तुलना - नैषा मतिस्तर्केणापनेया (कठोप० १।२९) ।]
Jain Education International
- ९९ -
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org