________________
३२५
अध्ययन ४ गा. १५-मोक्षस्वरूपम्
यथा कस्यचिन्मोदकस्य प्रदेश कणिकादिदलसञ्चयः परिमाणेन द्विकर्षमितः, कस्यचित्कर्षत्रयमितः, एवं कस्मिंश्चित् कर्मदले परिमाणतोऽधिकसंख्यकाः, कस्मिचिन्न्यूनसंख्यकाः, इत्येवं न्यूनाधिक्यरूपेण कर्मवर्गणाभिरात्मनोऽभिसम्बन्धः प्रदेशवन्धः (४)। __मोक्षम् मोक्षणं मोक्षः, स च द्रव्यमावभेदाद्विविधः, तत्र द्रव्यतो निगडादितः, भावतो ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मपाशतः पृथग्भवनमात्मनः, प्रकृते च भावमोक्षस्य आत्मनः पुनरमादुर्भाव्यशेषकर्मक्षयादनन्तज्ञानशाश्वतावस्थिति-कृतकृत्यत्वाऽव्याबाधमुखस्वरूपस्य ग्रहणम् ।
(४) जैसे किसी मोदकमें आटे आदिके प्रदेश, परिमाणमें दो तोला होता है, किसीका तीन तोला होता है । इसी प्रकार किसी कर्मदलमें अधिक संख्यावाले प्रदेश हैं, किसी कर्मदलमें कम संख्यावाले प्रदेश होते हैं, अतः न्यूनाधिक रूपसे कर्मवर्गणाओंके साथ आत्माका सम्बन्ध होना प्रदेशबन्ध है।
छूटनेको मोक्ष कहते हैं, मोक्ष भी दो प्रकारका है-(१) द्रव्यमोक्ष और (२) भावमोक्ष । बेड़ी आदिसे छूटना द्रव्यमोक्ष है और ज्ञानावरण आदि आठ कर्मरूपी पाशसे आत्माका मुक्त हो जाना भावमोक्ष है। ___यहां समस्त कर्मोके आत्यन्तिक अभावसे उत्पन्न होनेवाले अनन्त ज्ञान, शाश्वत स्थिति, कृत-कृत्यता, अव्याबाध सुखस्वरूप भाव-मोक्षका ग्रहण किया गया है।
() જેમ કે મેદકમા આટા આદિને પ્રદેશ પરિમાણમાં બે તેલા હોય છે, કેઈમાં ત્રણ તલા હોય છે, એજ રીતે કે કર્મદળમાં અધિક સંખ્યાવાળા પ્રદેશો છે, કેઈ કર્મદળમાં ઓછી સંખ્યાવાળા પ્રદેશ હોય છે, એમ જૂનાધિક રૂપે કર્મવર્ગણાઓની સાથે આત્માને સંબંધ છે એ પ્રદેશબંધ છે.
છૂટવાને મેક્ષ કહે છે. મેક્ષના પણ બે પ્રકાર છે. (૧) દ્રવ્ય–મેક્ષ અને (૨) ભાવમોક્ષ, બેડી વગેરેથી છૂટવું એ દ્રવ્યમેક્ષ છે અને જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મરૂપી પાશથી આત્માનું સુક્ત થઈ જવું તે ભાવમેલ છે
અહીં સર્વ કર્મોના આત્યન્તિક અભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં અનંત જ્ઞાન, શાશ્વત–સ્થિતિ, કૃતકૃત્યતા, અવ્યાબાધ–સુખ–સ્વરૂપ ભાવભેક્ષને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે.
