________________
अध्ययन ९ गा. १ तपःस्वरूपम्
७५
अतएव भगवताऽपि क्षुत्पिपासादिपरीषद्स्य तपसश्च पृथक्त्वेन प्रतिपादनं विहितम् ।
यद्यनशनादिकं सर्वत्र दुःखात्मकमेव मन्येत तदा - सिद्धानामपि अशनाद्यग्राहितयाऽनन्तदुःखसद्भावप्रसङ्गः केन वार्येत । एवं च मोक्षमार्गे प्रवर्त्तकस्य शास्त्रस्य तदुक्तधर्मानुष्ठानस्य च वैयर्थ्यापत्तिः ।
अयं भावः - यथा व्याधितस्य व्याधिपरिजिहीर्षया स्वयमेव लङ्घनादिप्रवृत्तिः
वेदनीय कर्मके उदयसे होते हैं, परन्तु वे पीड़ा नहीं उत्पन्न कर सकते । और जब उनसे पीड़ा नहीं उत्पन्न हो सकती तो चित्तमें विक्षेप भी नहीं हो सकता । चित्त में विक्षेप न होने से कर्मका बन्ध भी नहीं हो सकता । उल्टा क्षुधा आदिको जीतनेसे कर्मोंकी निर्जरा होती है और आते हुए कर्मोंका निरोध होनेसे संवर भी होता है । इसलिए भगवान् महावीर स्वामीने क्षुधा आदि परिषह और तपको अलग अलग कहा है ।
एक बात और भी है-सिद्ध भगवान् कभी आहार नहीं लेते । यदि अनशनको दुःख मानलिया जाय तो उन्हें भी दुःखी मानना पड़ेगा । जब सिद्ध भी दुःखी होंगे तो मोक्षमार्गकी प्ररूपणा करनेवाले शास्त्र व्यर्थ होजावेंगे, और उन शास्त्रोंके अनुसार की हुई क्रियाएँ भी व्यर्थ जायँगी । क्योंकि दुःखी बनने के लिए कोई बुद्धिमान तैयार नहीं होगा। मतलब यह है कि जैसे अपना रोग दूर करनेके लिए रोगीकी स्वयं ही लंघनमें
તે પીડા ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી અને જો તેથી પીડા ઉત્પન્ન નથી થતી તા ચિત્તમાં વિક્ષેપ પણ થઇ નથી શકતા, ચિત્તમા વિક્ષેપ નહિં થવાથી કર્મોના ખંધ પણ નથી થઈ શકતા ઉલ્ટુ ક્ષુધા આદિને જીતવાથી કર્માંની નિશ થાય છે અને આવતાં કર્માંના નિધ થવાથી સંવર પણ થાય છે. તેથી ભગવાન મહાવીર સ્વામી ક્ષુધા આદિ પરિષદ્ધ અને તપને જુદાંજુદા કહેલાં છે
એક બીજી વાત એમ છે કે સિદ્ધ ભગવાન કદાપિ આહાર લેતા નથી. જો અનશનને દુ.ખ માની લેવામાં આવે તે તેમને પણ દુ.ખી જ માનવા પડે. જે સિદ્ધ પણ દુ.ખી હાય તે મેક્ષમાર્ગની પ્રરૂપણા કરનારૂં શાસ્ર બ્ય ખની જાય, અને એ શાસ્ત્રોને અનુસરીને કરવામાં આવતી ક્રિયા પણ વ્યર્થ થાય, કારણ કે દુ.ખી થવાને કાઇ બુદ્ધિમાન તૈયાર નહિ થાય મતલબ એ છે કે જેમ પેાતાના રોગ દૂર કરવાને માટે રાગી પોતાની મેળે જ લાઘણુ કરવામાં પ્રવૃત્ત
