________________
(१.१.१-१)
परिब्बाजककथावण्णना
१५१
एत्थ पतिरूपदेसवासो सप्पुरिसूपनिस्सयो अत्तसम्मापणीधि पुब्बेकतपुञताति चत्तारि चक्कानि वुत्तानि, तानि एकज्झं कत्वा ओकासटेन “खणो''ति वेदितब्बानि | तानि हि कुसलुप्पत्तिया ओकासभूतानि । समवायो नाम "चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविज्ञाण''न्तिआदिना (म० नि० १.२०४; ३.४२१, ४२५, ४२६; सं० नि० १.२.४३, ४४; सं० नि० २.३.६०; कथा० व० ४६५, ४६७) निद्दिट्टा चक्खुविाणादिसाधारणफलनिप्फादकत्तेन सण्ठिता चक्खुरूपादिपच्चयसामग्गी । चक्षुरूपादीनहि चक्खुविज्ञाणादि साधारणफलं । हेतु नाम योनिसोमनसिकारादिजनकहेतु । यथावुत्तस्स खणसवातस्स, समवायसङ्घातस्स, हेतुसङ्घातस्स च समयस्स सत्तासङ्घातेन भावेन तेसं फस्सादीनं धम्मानं सत्तासङ्घातो भावो लक्खीयति विज्ञायतीति अत्थो। इदं वुत्तं होति- यथा “गावीसु दुव्हमानासु गतो, दुद्धासु आगतो"ति एत्थ दोहनकिरियाय गमनकिरिया लक्खीयति, एवमिधापि यथावुत्तस्स समयस्स सत्ताकिरियाय चित्तस्स उप्पादकिरिया, फस्सादीनं भवनकिरिया च लक्खीयतीति । ननु चेत्थ सत्ताकिरिया अविज्जमानाव, कथं ताय लक्खीयतीति ? सच्चं, तथापि “यस्मिं समयेति च वृत्ते सतीति अयमत्थो विज्ञायमानो एवहोति अञ्जकिरियासम्बन्धाभावे पदत्थस्स सत्ताविरहाभावतो, तस्मा अत्थतो गम्यमानाय ताय सत्ताकिरियाय लक्खीयतीति । अयहि तत्थ अत्थो - यस्मिं यथावुत्ते खणे, पच्चयसमवाये, हेतुम्हि वा सति कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति, तस्मिंयेव खणे, पच्चयसमवाये, हेतुम्हि वा सति फस्सादयोपि होन्तीति । अयं पन अत्थो अभिधम्मेयेव (अट्ठ० सा० कामावचरकुसलपदभाजनीये) निदस्सनवसेन वुत्तो, यथारहमेस नयो अ सुपि सुत्तपदेसूति । तस्माति अधिकरणत्थस्स, भावेनभावलक्खणत्थस्स च सम्भवतो। तदत्थजोतनत्थन्ति तदुभयत्थस्स समयसद्दत्थभावेन विज्जमानस्सेव भुम्मवचनवसेन दीपनत्थं । विभत्तियो हि पदीपो विय वत्थुनो विज्जमानस्सेव अत्थस्स जोतकाति, अयमत्थो सद्दसत्येसु पाकटोयेव ।
हेतुअत्थो, करणत्यो च सम्भवतीति “अन्नेन वसति, विज्जाय वसती"तिआदीसु विय हेतुअत्थो, “फरसुना छिन्दति, कुदालेन खणती"तिआदीसु विय करणत्थो च सम्भवति । कथं पन सम्भवतीति आह “यो हि सो"तिआदि । विनये (पारा० २०) आगतसिक्खापदपञत्तियाचनवत्थुवसेन थेरं मरियाद कत्वा "सारिपुत्तादीहिपि दुविज्ञेय्योति वुत्तं । तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेनाति एत्थ पन तंतंवत्थुवीतिक्कमोव सिक्खापदपञत्तिया हेतु चेव करणञ्च । तथा हि यदा भगवा सिक्खापदपञत्तिया पठममेव तेसं तेसं तत्थ तत्थ सिक्खापदपञत्तिहेतुभूतं तं तं वीतिक्कम अपेक्खमानो
151
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org