________________
२०२
चाणक्यसूत्राणि
विवरण - अजीर्णभोजन प्राणोंतकको लेबैठता है 1 आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारणः । स्मृत्यायुः शक्तिवर्णैजः सत्वशोभाविवर्धनः ॥ जीर्णभोजन प्रसन्नताजनक, बलवर्धक, देहधारक, स्मृति, आयु, शक्ति, वर्ण, ओज, सत्व तथा कान्तिको बढानेवाला है ।
पाठान्तर- अजीर्णे भोजनं विषम् । अजीर्ण में भोजन करना विषतुल्य मारक होजाता है ।
( व्याधिकी हानिकारकता )
शत्रोरपि विशिष्यते व्याधिः ।। २२३ ॥
व्याधि शत्रु से भी अधिक हानिकारक होती है ।
विवरण - व्याधि शरीरपर आठों पहर आक्रमण करनेवाली होने से महाशत्रु है । शत्रु तो बाहर से आकर जीवन तथा जीवन-साधनों पर आक्र मण करता है । परन्तु व्याधि देहस्थ होकर प्राण, धन, देव आदि सबका संहार करडालती है । " मृत्कल्पा हि रोगिणः " रोगी लोग मृततुल्य होते हैं। वृद्ध चाणक्य ने कहा है- " न च व्याधिसमो रिपुः " व्याधि
-
जैसा शत्रु नहीं है ।
हित, परिमित, मेध्य ( अभिपर डालनेसे दुर्गन्धि उत्पन्न न करनेवाला ) तथा यथाकाल भोजन, स्नान, जलपान, इन्द्रियसंयम, सदाचार आदि स्वास्थ्य के कारण हैं ।
( दानकी मात्राका आधार )
दानं निधानमनुगामि ॥ २२४ ॥ दान अपनी घनशक्ति के अनुसार होना चाहिये ।
विवरण - मनुष्य पार्थिव धन पास होनेमात्र से दाता नहीं बनजाता | दयालु हृदय ही मनुष्यको दाता बनानेवाला देवी धन है । दानपात्र सामने जानेपर दाताको अपना संपूर्ण हृदय अर्थात् पूरा सहयोग देनेके लिये विवश