Page Text
________________
२०. स्वावलंबन
'स्वावलंबन' आणि 'परस्पर-सहकार्य' हे दोन्ही नैतिक आणि सामाजिक सद्गुण आहेत. वरवर पहाता काहीसे परस्पर-विरोधी भासले तरी दोन्हींमागच्या भूमिका एकत्रितपणे व्यक्तिमत्व-विकासाला पूरकच ठरतात.
इतर जीवांबरोबर जगत असताना जरी ‘सहकार्य' भावनेला महत्त्व असले तरी आत्मकल्याण' अगर 'आध्यात्मिक प्रगती'साठी मात्र जैन शास्त्र संपूर्ण स्वावलंबनाचा अगर स्वयंपूर्णतेचा आदेश देते.
या पूर्वीच्या लेखात पाहिल्याप्रमाणे प्रत्येक जीव (इंडिव्हिज्युअल सोल)स्वतंत्र आहे. कर्मांच्या योगाने विशिष्ट मानवी जीव कुटुंबाचा, समाजाचा, राष्ट्राचा अथवा विश्वाचा घटक असला तरी पारमार्थिक दृष्टीने तो एकटा' आहे. त्याच्या प्रत्येक चांगल्या वाईट कर्मांचा कर्ता व भोक्ता तोच आहे. स्वत:च्या उन्नतीला अथवा पतनाला तोच जबाबदार आहे. त्याच्यामधील 'चेतना' अनंत ज्ञान, सामर्थ्य, सौख्य इ. गुणांनी परिपूर्ण आहे. मानवी योनी सोन इतर योनीमध्ये कर्मफलांच्या भोगाला महत्त्व असले तरी मानव संपूर्णपणे कर्मपरतंत्र' अगर ‘कर्माच्या हातचे बाले' नाही. जैन शास्त्रानुसार 'पुरुषार्थ' म्हणजे - कर्मांवर (दैव, नियती, नशीब, भोग) मात करून नैतिक व आध्यात्मिक उन्नती करणे. आत्मकल्याण अगर आत्मसाक्षात्कार कधीही 'सामुदायिक' नसतो. ती एकट्याचीच तपस्या असते. गुरू फक्त मार्गदर्शक असतात.
'अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच:' हे श्रीकृष्णवचन आत्मकल्याणाच्या बाबतीत लागू पडत नाही.
जैन परिभाषेत परस्पर सहकार्य' भावनेला व्यवहार-नयाच्या दृष्टीने महत्त्व आहे तर 'स्वावलंबन' हे निश्चयनयानुसार आत्मकल्याणकारक ठरते.
२१. पथप्रदर्शक शास्त्र
आत्मोन्नतीची इच्छा असणाऱ्या व्यक्तीला तीर्थंकर अगर आचार्य कशा प्रकारे मदत करू शकतात ? 'ते आपल्याबरोबर कोणाला मोक्षाला नेऊ शकतात का ?' - याचे उत्तर अर्थातच नकारार्थी आहे. ते ज्या वाटेने गेले तो 'पथ' अर्थात् ‘मार्ग' तेवढा ते दाखवितात. कालच्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे मार्गक्रमणा मात्र ‘एकट्या'लाच करावी लागते. भ. महावीरांच्या चिंतनात ‘एस णेयाउए मग्गे' असा उल्लेख वारंवार येतो. या पदावलीचा अर्थ 'नीतिसंपन्न' , 'न्याय्य अर्थात् तर्कसंगत' अथवा 'तरून गेलेल्यांचा मार्ग' अशा विविध प्रकारे करतात. एक मात्र नक्की आहे क जैन शास्त्रात ‘पथप्रदर्शन' महत्त्वाचे आहे.
'ज्ञानमार्गाने जा' अथवा भक्तिमार्गाने जा' अथवा 'कर्ममार्गाने जा' असे मार्गांचे विविध विकल्प (ऑप्शन्स) जैन शास्त्र सुचवीत नाही. मोक्षमार्ग एकच आहे. आरंभी या शास्त्राची 'शाब्दिक माहिती' (इन्फर्मेशन) करून घ्यावी. ती करून घेत असताना त्यातील तत्त्व चिंतनावर 'श्रद्धा' उत्पन्न होईल. या दोन्हीबाबत 'गुरु' सहायक ठरतील अथवा स्वचिंतनातूनही ती निर्माण होईल. श्रद्धा 'सम्यक् म्हणजे उचित प्रकारे दृढ झाली की आधीचे माहितीवजा ज्ञानही 'सम्यक् होईल. जे वाचले, माहिती करून घेतले व श्रद्धा ठेवली, त्याला प्रत्यक्ष व्यवहारात तंतोतंत उतरवीत गेले पाहिजे. वैज्ञानिक प्रयोगात थिअरीबरोबर कॅक्टीकलला जितके महत्त्व आहे तितकेच अध्यात्मात ज्ञानाबरोबर 'आचरणा'चे महत्त्व आहे. अहिंसा, संयम आणि तप हे आचरणाचे आधारस्तंभ आहेत.
ज्ञान, श्रद्धा व आचरण हे तीन स्वतंत्र धागे नाहीत. त्यांचाही एकमेकांच्या मदतीने गोफ विणला जातो. मगच जैन तत्त्वज्ञानातील सूत्र बनते – 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ।'
| SR No. | 009863 |
| Book Title | Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nalini Joshi |
| Publisher | Nalini Joshi |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 42 |
| Language | Marathi |
| Classification | Book_Other |
| File Size | 1 MB |