SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 51
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ १३ पहले न्याय वैशेषिक परम्परामें प्रमाणसामान्यलक्षणमें 'अनुभव पदका प्रवेश प्रायः उपलब्ध नहीं होता । उनके बादमें तो अनुभव ही प्रमाणसामान्यका लक्षण बतलाया है । अनेक नैयायिकोंने ' प्रस्तावना मीमांसक परम्परामें मुख्यतया दो सम्प्रदाय पाये जाते हैं - १ भाट्ट और २ प्रभाकर । कुमारिल भट्टके अनुगामी भाट्ट और प्रभाकर गुरुके मतका अनुसरण करनेवाले प्राभाकर कहे जाते हैं । कुमारिलने प्रमाणके सामान्यलक्षण में पाँच विशेषण दिये है । १ अपूर्वार्थविषयत्व २ निश्चितत्व ३ बाधवर्जितत्व ४ प्रदुष्टकारणारब्धत्व और ५ लोकसम्मतत्व कुमारिल का वह लक्षण इस प्रकार है : तत्रापूर्वार्थविज्ञानं निश्चितं बाधवजितम् । अदुष्टकारणारब्धं प्रमाणं लोकसम्मतम् ॥ पिछले सभी भाट्टमीमांसकोंने इसी कुमारिल क क लक्षणको माना है और उसका समर्थन किया है। दूसरे दार्शनिकोंकी आलोचनाका विषय भी यही लक्षण हुआ है । प्रभाकरने अनुभूति को प्रमाण सामान्यका लक्षण कहा है । सांख्यदर्शन में श्रोत्रादि- इन्द्रियोंकी वृत्ति ( व्यापार ) को प्रमाणका सामान्य लक्षण बतलाया गया है । बौद्धदर्शनमें अज्ञातार्थके प्रकाशक ज्ञानको प्रमाणका सामान्य लक्षण बतलाया है। दिग्नागने विषयाकार अर्थनिश्चय और स्वसंवित्तिको प्रमाण१ 'बुद्धिस्तु द्विविधा मता अनुभूतिः स्मृतिश्चि स्यादनुभूश्चतुर्विधा ।' - सिद्धान्तमु० का० ५१ । 'तद्वति तत्प्रकारकोऽनुभवोयथार्थः । ... सैवप्रमा ।' तर्कसं० पृ० ६८,६६ २ 'अनुभूतिश्च नः प्रमाणम् ।' बृहती १-१-५ । ३ ' अज्ञातार्थज्ञापकं प्रमाणमिति प्रमाणसामान्यलक्षणम् " - प्रमाणसमु० टी० पृ० ११
SR No.009648
Book TitleNyaya Dipika
Original Sutra AuthorN/A
AuthorDharmbhushan Yati, Darbarilal Kothiya
PublisherVeer Seva Mandir Trust
Publication Year1968
Total Pages390
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari & Philosophy
File Size34 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy