________________
१०८
किरातार्जुनीयम्
( भटकते रहते हैं ) जिनके अग्रभाग हरिणों ( मृगों ) और ब्राह्मणों (ऋषियों) के द्वारा तोड़ दिए गए हैं ।
सं० व्या०—अस्मिन् श्लोके युधिष्ठिरस्य दुर्दशामुक्त्वा द्रौपदी युधिष्ठिरस्य कोपोद्दीपनं कर्तुमिच्छति । हे राजन् ! पूर्वस्मिन् काले यदा भवान् गज्यसिंहासनासीनः आसीत् तदा भवतः चरणौ निरन्तरं रत्ननि मैतपादपीठे विराजमानौ आस्ताम् । प्रणमतां सामन्तनृपाणां मुकुटस्थितपुष्पमालानां परागः भवच्चरणौ अरञ्जयत् । अधुना वनवासकाले तु इतस्ततः संचरतः भवतः तौ एव चरणौ हरिणतपस्विननच्छिन्नाग्रभागेषु कुशानां काननेषु तिष्ठतः । छिन्नाग्रस्यात् कुशान स्पर्शःदु:तहः वर्तते । तत्र चरणन्यासेन महान् क्लेशः जायते । इयं भवतः दुर्दशा जातेत्यर्थः ।
स०―न आरतम् अनारतम् ( नत्र समास ) । मणीनां पीठम् इति मणिपीठम् (षष्ठीतत्पु० ) ( अथवा मणिमयं पीठम् इति मणिपीठम् - मध्यमपदलोपी कर्मधा० ), मणिपीठे शयाते इति मणिपीठशायिनौ ( उपपद समास ) । राज्ञां शिरांसि इति राजशिरांसि ( षष्ठी तत्पु० ), राजशिरसां खनः इति राजशिर:स्रजः तासां राजशिरःस्रनाम् ( षष्ठी तत्पु० ) । मृगाश्च द्विनाश्व इति मृगद्विजाः ( द्वन्द्व ), मृगद्विनैः आलूनाः इति मृगद्विजालना: ( तृ० तत्पु० ), मृगद्दिजालूनाः शिखाः येषां तेषु मृगद्विनालूनशिखेत्रु ( बहु० ) ।
व्या०—–अरब्जयत्-र + णिच् + लङ्, अन्यपुरुष, एकवचन । निषोदतः - नि + सद् + लट्, अन्यपुरुष, द्विवचन ।
टि०- ( १ ) नव युधिष्ठिर राजा थे तब उनके यहाँ सामन्त राजाओं की भीड़ लगी रहती थी । प्रतिदिन प्रणाम के लिये आने वाले राजा उनके चरणों में झुके रहते थे । राजाओं के शिरों की पुष्प-मालाओं के पराग से युधिष्ठिर के चरण रंग जाते थे । वे ही चरण आज उन कुश-समूहों में रखे जाते हैं जिनके अग्र भाग हरिणों के द्वारा खा लिए गए हैं और तपस्विजनों के द्वारा यागादि के लिए काट लिए गए हैं । ऐसे कुश-समूहों पर पड़ने से युधिष्ठिर के चरण क्षत-विक्षत हो गए हैं । युधिष्ठिर की यह दुर्दशा द्रौपदी के हृदय को विदीर्ण कर रही है । (२) वृत्यनुप्रास |