________________
ਕਾਲ (ਸਮਾਂ ਹੈ''
(2) ਸੁਭਾਵਵਾਦੀ : ਇਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਕਰਮ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਭਾਵ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੰਡੇ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਕਿਉਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਨ ? ਸੁਭਾਵ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣਾ ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ :
नित्यसत्वा भवत्यन्ये नित्यासत्वाश्च केचन। विचित्रः केचिदित्यत्र तत्स्वभावों नियामकः ।। अग्निरूष्णों जिलं शीतं संसंस्पर्शस्तथानिलः । केनेदं चित्रितं तस्मात् स्वभावात् तद्व्यवस्थितः ।।
(3) ਯੁੱਛਿਆਵਾਦੀ : ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਅਚਾਨਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਗਤ ਦਾ ਕੋਈ ਨੀਯਤ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੁਭਾਵਵਾਦ ਅਤੇ ਯੁੱਛਿਆਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਭਾਵਵਾਦ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ‘ਕਾਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਯੁੱਛਿਆਵਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
(4) ਨਿਯਤੀਵਾਦ : ਨਿਯਤੀਵਾਦੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰਲੋਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਇਸ ਮਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਜੈਨ ਤੇ ਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ। ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ। ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਕਸ਼ਯਪ ਅਤੇ ਮੰਖਲੀ ਗੋਸ਼ਾਲਕ ਦੇ ਮਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਮੱਤ
392