________________
(5) ਪੁਦਗਲ : ਇਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਟਲ ਜਾਂ ਜੜ ਪਦਾਰਥ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪੁਦਗਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ : ਪੂਰਾ ਹੋਣਾ, ਮਿਲਣਾ, ਗਲਨਾ ਜਾਂ
ਵਿਛੁੜਨਾ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਛੜਦੇ ਹਨ।
ਪੁਦਗਲ ਬਾਰੇ ਸ਼੍ਰੀ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
.
ਹੁਣ
ਪ੍ਰਦਗਲ ਪੰਜ ਰੰਗ ਵਾਲਾ, ਪੰਜ ਰਸ ਵਾਲਾ, ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੰਧ ਵਾਲਾ, ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲਾ। ਇਹ ਅਰੂਪੀ, ਅਜੀਵ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਲੋਕ ਦਰਵ ਹੈ। ਦਰਵ ਪੱਖੋਂ ਖੁਦਗਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ, ਹੈ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਨੂੰ ਰਹੇਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਕਾਲ ਪੱਖੋਂ ਕਦੇ ਖ਼ਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਦਰਵ ਪੱਖੋਂ ਖੁਦਗਲ ਅਨੰਤ ਹੈ। ਭਾਵ ਪੱਖੋਂ ਖੁਦਗਲ ਵਰਨ, ਗੰਧ, ਰਸ, ਸਪਰਸ਼ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪੁਦਗਲ ਅਜੀਵ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਜਵੂਦ ਵੀ ਜੀਵ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਾਰ ਭੇਦ ਹਨ: (1) ਸਕੰਧ : ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਸਕੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ। (2) ਦੇਸ਼ : ਸਕੰਧ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜੋ ਵੰਡਿਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ। (3) ਪ੍ਰਦੇਸ : ਜਿੰਨੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਕੰਧ ਬਣਿਆ ਹੋਇ ਸਕੰਧ ਦੇ ਉਨੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਸਕੰਧ ਨਾਲ ਬੰਨੇ ਹੋਏ ਵੀ ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਅਣਵੰਡੇ ਸਕੰਧ ਦਾ ਵਿਭਾਗ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ
277