________________
ਕਰਮ ਤੇ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਮੁਕਤ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਤਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਤੇ ਜੀਵ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ ਜੋ ਕਿ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
ਚੈਂਨ-ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਉਪਰਲੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਯੁਕਤੀ ਭਰਪੂਰ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੈਨ-ਧਰਮ ਦਾ ਕਰਮਵਾਦ ਕੋਈ ਰੇਤ ਦਾ ਕਿਲਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਇਕੋ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਢਹਿ ਜਾਵੇ। ਇਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂਤਵਾਦ ਦੀ ਪਥਰ ਵਾਲੀ ਨੀਂਵ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹਾਂ, ਤਾਂ, ਇਸਦੇ ਹਲ ਦਾ ਢੰਗ ਵੇਖੋ :
| ਆਤਮਾ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ | ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਆਪ ਜੜ-ਰੂਪ ਹਨ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨ ਦੇ ਮੇਲ-ਨਾਲ ਕਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਅੱਛੇ ਬੁਰੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਜੀਵ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੈਨ ਧਰਮ ਇਹ ਕਦੋਂ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ-ਚੇਤਨ ਦੇ ਮੇਲ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਫਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤੇ ਇਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ-ਫਲ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ । ਮੰਨ ਲਵੋ, ਕਿ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਬੇ-ਹੱਦ ਗਰਮ ਚੀਜ਼ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਸ ਨਾ ਲੱਗੇ
{ ੯੫ ]
