________________
उपसंहार
(४) जैन साहित्यातील सर्वात प्राचीन चाणक्यविषयक संदर्भ ___श्वेतांबरांचा ‘अनुयोगद्वार' हा इसवी सनाच्या पहिल्या-दुसऱ्या शतकातील ग्रंथ आहे. श्वेतांबर ग्रंथातील चाणक्यविषयक सर्वात प्राचीन उल्लेख अनुयोगद्वारात आढळतो. चाणक्याचा सर्वात जुना दिगंबर संदर्भ भगवती-आराधना' (इ.स.दुसरे-तिसरे शतक) या ग्रंथात आढळतो. दोन्हींमधल्या संदर्भांचे विषय मात्र वेगवेगळे आहेत. अनुयोगद्वाराने कौटिल्यक शास्त्राला 'मिथ्याशास्त्र' म्हटले आहे. तर दिगंबरांनी आपल्या पहिल्याच संदर्भात चाणक्याच्या धीरोदात्त स्वेच्छामरणाबाबत त्याची स्तुती केली आहे. अनुयोगद्वारामुळे कौटिल्याच्या अजैन असण्यावर स्पष्ट प्रकाश पडतो तर भगवती-आराधना चाणक्याच्या निर्लिप्त निरासक्त जीवनावर बोलके भाष्य करते. (५) नंदीकाराची अर्थशास्त्राकडे पाहण्याची दृष्टी
नंदीकार देववाचकगणींनी अनुयोगद्वारापेक्षा एक पाऊल पुढे टाकले. मिथ्याश्रुतांची गणना केल्यानंतर अखेरीस ते म्हणतात की, 'जर आपला दृष्टिकोण यथायोग्य अर्थात् सम्यक् असेल तर मिथ्याश्रुत सुद्धा सम्यक्-श्रुत ठरू शकते.' देववाचकगणींनी ही धारणा स्पष्ट केल्यानंतर इसवी सनाच्या सहाव्या-सातव्या शतकात आणि त्यानंतर लिहिलेल्या जैन साहित्यात त्याची योग्य प्रतिक्रिया उमटू लागली. जैन परंपरेत कौटिलीय अर्थशास्त्राचा अभ्यास होऊ लागला आणि टीकासाहित्यातही चाणक्यविषयक कथांना आणि दृष्टांतांना वाव मिळू लागला. या बदलत्या दृष्टिकोणाचे फलस्वरूप म्हणून जैनांनी जैन महाराष्ट्री, जैन शौरसेनी आणि संस्कृत साहित्यात चाणक्यकथा चांगल्याच जपल्या. (६) श्वेतांबर साहित्यात चाणक्य-संदर्भाचा कमी-अधिक विस्तार
उपलब्ध श्वेतांबर साहित्यात सुमारे ५० चाणक्यविषयक संदर्भ मिळाले. काही
२८५
