________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
नक्कीच दंडपात्र ठरतो. '
आचारांगाच्या दुसऱ्या श्रुतस्कंधावर नजर टाकली तर असे दिसते की, पिण्डैषणा, शय्यैषणा, ईर्येषणा, भाषैषणा, वस्त्रैषणा, पात्रैषणा, अवग्रहैषणा आणि उच्चारप्रसवणैषणा - या सर्वांच्या रूपाने जैन साधु आचाराने, या प्रत्येक बारीक गोष्टीतील विधि आणि निषेध, साक्षेपाने नोंदविले.
(२) आचारांगाचा दुसरा श्रुतस्कंध आणि दशवैकालिक, यांचा संबंध अतिशय निकटचा आहे. सामान्यतः असे दिसते की, दशवैकालिकातील प्राय: सर्व पद्यबद्ध आशय, आचारांग २ मधे, योग्य शीर्षके देऊन पद्धतशीरपणे गद्यात ग्रथित केला आहे. याचाच अर्थ असा की, आचारांग २ आणि दशवैकालिक हे दोन्ही ग्रंथ, चाणक्याचे भिक्षु–भिक्षुणीविषयक कडक नियम ध्यानात घेऊनच, आपली आचारावली बनवितात.
(३) साधू हे जरी धार्मिक आणि आध्यात्मिक साधना करणारे असले तरी, मुख्यतः देशाचे नागरिक असल्यामुळे, त्यांनी प्रजाजनांसाठी आखून दिलेल्या मर्यादेतच वर्तन करावे, अशी चाणक्याची अपेक्षा दिसते. राजाने प्रजेच्या सुस्थितीसाठी वेळोवेळी काढलेल्या आज्ञापत्रांना, कौटिल्याने 'शासन' असे संबोधले आहे. जिनांच्या आज्ञांना जैन आचार्यांनी, 'जिनशासन' असे संबोधले आहे. कायदे मोडणाऱ्यांसाठी अर्थशास्त्रात, ज्याप्रमाणे शिक्षा ठोठावल्या आहेत त्याप्रमाणे भिक्षु–भिक्षुणींसाठी घालून दिलेल्या नियमावलीचा, भंग करणाऱ्या भिक्षु–भिक्षुणींना, दहा प्रकारची प्रायश्चित्ते, दंडरूपाने सांगितली आहेत. निशीथ, कल्प आणि व्यवहार ही सूत्रे, प्रत्येक अतिचाराच्या प्रायश्चित्तांच्या वर्णनांनी भरलेली आहेत. (४) अर्थशास्त्राच्या २२ व्या अध्यायात चाणक्य म्हणतो, 'जर एखाद्या व्यक्तीने
२६५
