________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
इतरांनी ठेव म्हणून ठेवलेल्या, धनाचा आणि वस्तूंचा अपहार करणे, म्हणजे 'न्यासापहार' होय. ८३ व्या अध्यायात कौटिल्य याविषयी खूप चर्चा करतो. तो म्हणतो, ‘स्तेन-निधि-निक्षेप-आहारप्रयोग-गूढाजीविनामन्यतमं शङ्केतेति शङ्काभिग्रहः ।'
दुसऱ्या अणुव्रताच्या शेवटच्या अतिचारात जैनांनी कूटसाक्षी' अर्थात् शपथपूर्वक खोटी साक्ष देण्याचा निर्देश केला आहे. ८१ व्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो, 'न्यायाध्यक्षांसमोर शपथपूर्वक खोटी साक्ष देणाऱ्यास, हद्दपारीची शिक्षा ठोठवावी'. त्याच अध्यायात ‘कूट' आणि 'गूढ' या दोन शब्दांचा, वारंवार प्रयोग केलेला दिसतो. सर्व प्रकारच्या असत्य गोष्टींचा लेखाजोखा, या अध्यायात विस्तृतपणे मांडला आहे. नमुन्यादाखल काही कौटिल्यसूत्रे पुढीलप्रमाणे सांगता येतील.
• गूढजीविनं शङ्केत । • ग्रामकूटमध्यक्ष वा सत्री ब्रूयात् ।
कृतकाभियुक्तो वा कूटसाक्षिणोऽभिज्ञाताऽनर्थवैपुल्येन आरभेत । • ते चेत्तथा कुर्युः ‘कूटसाक्षिणः' इति प्रवस्येरन् ।
कूटपणकारकाः, कूटरूपकारकं, कूटसुवर्णव्यवहारी इ.
सारांश काय तर, दुसऱ्या व तिसऱ्या अणुव्रतांच्या अतिचारात वापरलेला ‘कूट शब्द, अर्थशास्त्राच्या दृष्टीनेही तितकाच लक्षणीय ठरतो.
तिसरे अणुव्रत : स्थूल-अदत्तादान-विरमण 'चोरी' या गुन्ह्याचा विचार, चाणक्याने एकूण सहा अध्यायात केला आहे (अध्याय क्र.७८,७९,८५,८६,८७,८८). ७८ व्या अध्यायाच्या शेवटी, एक लक्षणीय विधान केले आहे. वेगवेगळ्या व्यावसायिकांची, एक भली मोठी यादी दिली आहे. शेवटी म्हटले आहे की, “आपण यांची गणना वस्तुत: चोरांमध्ये करू शकत नाही. पण
२५९
