________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
कौटिलीय अर्थशास्त्रात, प्रकरणाला 'अधिकरण' असे म्हणतात. अर्थशास्त्रात अशी १५ अधिकरणे आणि १५० अध्याय आहेत. संस्कृत कोश काढून बघितले तर अधिकरण या शब्दाचे, सात प्रमुख अर्थ नोंदविलेले दिसतात. परंतु संस्कृत साहित्यात, न्यायप्रविष्ट गोष्टींबाबत आणि व्याकरणाच्या संदर्भात, अधिकरण शब्द मुख्यत: वापरलेला दिसतो.
तत्त्वार्थसूत्रात म्हटले आहे की, 'अधिकरणं जीवाजीवाः । तत्त्वार्थ ६.८'. I यानुसार आस्रवाचे अधिकरण अर्थात् साधन ठरणाऱ्या, दोन गोष्टी येथे सांगितल्या आहेत. जीवित वस्तू आणि अजीव वस्तू. नंतरच्या साहित्यात कर्मबंधकारक अशा १०८ उपायांचा निर्देश येतो. जैनांनी अधिकरणांचा विचार मुख्यतः हिंसेच्या साधनांच्या संदर्भात केला आहे. मूलाचार ग्रंथाच्या टीकाकाराने, अधिकरण शब्दाचे दोन अर्थ नोंदवून, अशी टिप्पणी केली की, 'अर्थशास्त्रातील अधिकरणे ( प्रकरणे) इतकी माया आणि वंचनेने भरली आहेत की, ती खरोखरच हिंसात्मकतेमुळे कर्मबंधाची कारणे ठरतात. '
(३) व्यवहार
कौटिलीय अर्थशास्त्रातील हा एक, वारंवार वापरला गेलेला शब्द आहे. संस्कृत कोशात ‘व्यवहार' या शब्दाचे एकूण ११ अर्थ नोंदविलेले आहेत. समान अर्थछटा लक्षात घेऊन, त्यांचे मुख्यत: तीन गटात विभाजन करता येते. व्यवहार शब्दाचा पहिला अर्थ आहे, ‘सामान्य कामकाज'; दुसरा अर्थ 'व्यापार' आणि 'वाणिज्याशी' जोडलेला आहे ; तिसरा अर्थ ‘न्यायप्रविष्ट गोष्टी' आणि 'न्यायालयातील साक्षी पुरावे' इ. शी संबंधित आहे. कौटिल्याने विविध प्रसंगी वेगवेगळ्या अर्थांनी, हा शब्द वापरला असला तरी, अर्थशास्त्राच्या ५८ व्या अध्यायात तो विशेष महत्त्वाचा आहे. तेथे तो साक्ष आणि
२४३
