________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
आणि मुकुन्द या देवतांचे उल्लेख येतात. या सर्व देवता अर्थातच ब्राह्मण परंपरेतील दिसतात. तत्त्वार्थसूत्रासारख्या जैन दार्शनिक ग्रंथात, जैनदृष्टीने देवतासृष्टीची मांडणी दिसते. देवांच्या श्रेष्ठ अधिवासांना ‘विमान' अशी संज्ञा आहे. त्यांची नावे विजय
वैजयन्त-जयन्त-अपराजिता-सर्वार्थसिद्ध, अशी दिली आहेत (तत्त्वार्थसूत्र ४.२०). त्रिलोकप्रज्ञप्ति नावाच्या प्राचीन जैन शौरसेनी ग्रंथात (गाथा ३१७१), सोम-यमवरुण-कुबेर – या चौघांना चार दिशांचे लोकपाल म्हटले आहे. 'जैनेंद्र-सिद्धांतकोशात' दिक्कुमार, दिक्कुमारी आणि दिक्पाल देवांचे वर्णन येते. जिज्ञासूंनी हे वर्णन तेथून पहावे. प्रतिष्ठासारोद्धार नावाच्या विधिविधानात्मक जैनग्रंथात जया-विजयाअजिता-अपराजिता, या चार स्त्री-देवतांचे विशेष वर्णन येते. देवतांच्या नावांवरूनही अर्थशास्त्र आणि अर्धमागधी ग्रंथांची समकालीनता, सहजच ध्यानात येते. (५) एक सामाजिक चाल ‘अर्चा'
आजमितीला अर्चा' हा शब्द मराठीत, स्वतंत्रपणे वापरला जात नाही. 'पूजाअर्चा' अशा जोडशब्दाच्या रूपानेच तो आढळतो व पूजा शब्दापेक्षा तो फारसा वेगळा मानला जात नाही. प्राचीन काळी 'अर्चा' या शब्दाला एक विशेष संदर्भ व अर्थ होता. तो पूजेपेक्षा निश्चित वेगळा होता. अर्थशास्त्राच्या हिवरगावकरांच्या प्रस्तावनेतील, २२ व्या पृष्ठावर ते नमूद करतात की, “कौटिल्याच्या काळात धनप्राप्ती करण्यासाठी, अर्चा करण्याचा प्रघात होता. अर्चा या विधीमध्ये, पशुबळी दिला जात असे. अशोक हा अहिंसेचा पुरस्कर्ता असल्यामुळे, हा प्रघात त्याच्या काळात बंद झाला असावा. चंद्रगुप्त आणि बिंदुसार यांच्या राजवटीत मात्र ही प्रथा असावी. यावरून स्पष्टच होते की, कौटिलीय अर्थशास्त्र हे, अशोकाच्या आधी लिहिले असावे."
२३२
