________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
एक कथा येते. त्यात असा उल्लेख आहे की, चाणक्याने विशिष्ट प्रसंगी, पाखंडी लोकांच्या उपजीविका-वृत्तीचे हरण केले. चूर्णीकाराने हे नमूद करताना, जणू काही ते अर्थशास्त्रातूनच शब्दसाम्यासकट उद्धृत केलेले दिसते. अर्थशास्त्राच्या १८ व्या अध्यायातही परपाषंडांविषयी, असाच दृष्टिकोण प्रतिबिंबित झालेला दिसतो. जैन श्रावक हे प्रामुख्याने वैश्यवर्गीय असल्यामुळे, ही कथा बहुधा त्यांना अतिशय रोचक वाटत असावी. चाणक्याच्या चरित्रात जैन साहित्यिकांनी कोश भरण्याचा वृत्तांत आवर्जून घातला आहे. अर्थशास्त्राच्या ९४ व्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो, “प्रज्ज्वलित झालेला अग्नी, एकवेळ शरीर अथवा शरीराचा एक भाग, जाळून टाकू शकतो परंतु क्रोधित झालेला राजा त्या व्यक्तीला, त्याच्या कुटुंबासकट अथवा गावासकट, भस्मसात् करू शकतो.”
यापूर्वीच्या प्रकरणात दिलेल्या कथाभागात, निशीथ-भाष्यातील 'ग्रामदाहाची' कथा, विस्ताराने दिली आहे. त्यात असे रंगविले आहे की, विशिष्ट कारणाने चाणक्य एक संपूर्ण गाव पेटवून देतो. आश्चर्याची गोष्टअशी की, भाष्यकाराने चाणक्याच्या क्रूरतेवर येथे कोठेही टिप्पणी केलेली नाही. तसेच आवश्यकचूर्णी आणि परिशिष्टपर्वातील नलदामाच्या कथेवरही, अर्थशास्त्राच्या वरील अध्यायाची छाया दिसते. चाणक्याच्या कडक अनुशासनाची थोरवीही
गायिलेली दिसते. (१०) अर्थशास्त्राच्या ८४ व्या अध्यायात, आकस्मिक मृत्यू झालेल्या व्यक्तीची,
परीक्षा घेण्याचे निकष नोंदविलेले आहेत. त्याच्या पाठोपाठ गुन्हेगार व्यक्तींच्या मृत्युकार्यासंबंधीची चर्चा येते. कौटिल्य म्हणतो, “एखाद्या व्यक्तीने, मग ती स्त्री
२२३
