________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
जैन साहित्याच्या संदर्भात पुनर्विचार करावा. अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून जैन साहित्याकडे बघत असताना, प्रमुख पाच मुद्दे नजरेसमोर आले. प्रस्तुत प्रकरणात त्यांचा क्रमाक्रमाने विचार केला आहे. अ) जैन साहित्यिकांनी अर्थशास्त्रातून घेतलेली कथाबीजे
आत्तापर्यंत आपण जैन साहित्यातील, चाणक्यविषयक कथांचा अनुवाद केला, परीक्षण केले आणि तुलनाही प्रस्तुत केली. येथे चाणक्यकथांचा कौटिलीय अर्थशास्त्राशी असलेला धागा स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.
प्रथमदर्शनी हे नमूद केले पाहिजे की, कौटिल्याने अर्थशास्त्रात स्वत:च अनेक ठिकाणी, पारंपरिक ऐतिहासिक आख्यायिका, संक्षेपाने नोंदवून ठेवल्या आहेत. ही त्याची शैली ६ व्या, २० व्या आणि ९५ व्या अध्यायांमध्ये दिसून येते. ६ व्या अध्यायात अशा बारा व्यक्तींची नावे नमूद केली आहेत की ज्यांनी स्वत:च्या इंद्रियांवर ताबा नसल्यामुळे, स्वत:चा विनाश करून घेतला. २० व्या अध्यायात सांगितले आहे की, 'राणीच्या महालाची काळजीपूर्वक तपासणी केल्याशिवाय, खुद्द राजाने देखील तेथे प्रवेश करू नये.' भद्रसेन इ. सात राजांची उदाहरणे तेथे दिली आहेत की, ज्यांना त्यांच्या राण्यांनी घातपाताने ठार मारले. ९५ व्या अध्यायात राजाशी संबंधित अशा, सहा व्यक्तींच्या कथा एकेका ओळीत दिल्या आहेत, की ज्यांनी अतिशय छोट्याशा गोष्टीवरून, योग्य ती सूचना घेतली आणि राजाची खप्पामर्जी झाल्याचे ओळखून, वेळेवरच राज्यत्याग केला.
नियुक्तिकार भद्रबाहूंनी इसवी सनाच्या तिसऱ्या-चौथ्या शतकात, जैन परंपरेत अशाच प्रकारची शैली विकसित केलेली दिसते. आपल्या निर्युक्तींमध्ये त्यांनी अतिशय संक्षेपाने, पारंपरिक कथा नोंदविलेल्या दिसतात. पारिणामिकी बुद्धीची उदाहरणे आवश्यक
२१४
