________________ कथाबाह्य संदर्भ येथे चाणक्याला जैन श्रावक' म्हटलेले नाही. किंबहुना पूर्ण कथेतच जैनीकरणाचा अभाव दिसतो. क्षमारत्नांच्या संस्कृतमधील प्राकृतनिष्ठ संस्कृत शब्द (हायब्रीड संस्कृत) हे या अवचूरीचे वैशिष्ट्य आहे. क्षुल्लौ (दोन तरुण भिक्षु), विटालित (विटाळलेले, दूषित), मुत्कलिनौ (दोघांना मोकळे सोडले.) - हे काही शब्द नमुन्यादाखल सांगता येतील. (44) जिनप्रभसूरींच्या विविधतीर्थकल्प या ग्रंथाचे स्थान केवळ जैन साहित्यातच नव्हे तर भारतीय ऐतिहासिक साहित्यातही अनन्यसाधारण मानले आहे. भारतातील 40 तीर्थक्षेत्रांविषयीची दंतकथात्मक आणि पौराणिक माहिती, 40 प्रकरणांमध्ये (कल्पांमध्ये) लिहिली आहे. काही कल्प संस्कृतात आहेत तर काही कल्प प्राकृतात आहेत. चौदाव्या शतकातील या महत्त्वपूर्ण ग्रंथाचा प्राकृतच्या, संस्कृतच्या आणि प्राच्यविद्येच्या विद्वानांनी खूप अभ्यास केलेला दिसतो. ‘पाटलिपुत्र-नगर-कल्प' नावाच्या 36 व्या प्रकरणात चाणक्याचा उल्लेख दिसतो. तेथे त्याला ‘चाणिक्य' म्हटले आहे. जैन इतिहासाचा मगधाशी, पाटलिपुत्राशी आणि चाणक्याशी संबंध असल्यामुळे आपल्याला असे वाटते की, जिनप्रभांनी येथे चाणक्याविषयी विस्ताराने लिहिलेले असेल. परंतु आपला अपेक्षाभंग होतो. जिनप्रभ केवळ एकाच ओळीत सांगतात की, तत्रैव च चाणिक्यः सचिवो नन्दं समूलमुन्मूल्य मौर्यवंश्यं श्रीचन्द्रगुप्तं न्यवीविशद्विशंपतित्वे / (पृ.६९) 'तेथेच (पाटलिपुत्रातच) चाणिक्य सचिवाने नंदाचा समूळ उच्छेद करून, मौर्यवंशीय श्री चंद्रगुप्ताला सिंहासनावर बसविले.' 185
