________________ कथाबाह्य संदर्भ चंद्रगुप्तही जैनधर्माला अनुकूल होतो. आवश्यकचूर्णीत ही कथा अतिशय संक्षेपाने आणि थोडीशी वेगळी आली आहे. आवश्यकचूर्णीत चाणक्याच्या पत्नीची भूमिका महत्त्वाची मानली आहे. हेमचंद्राने तसे चित्रण केलेले नाही. जिनदासगणि, वर्धमानसूरि आणि अभयदेव यांनी ही कथा सम्यक्त्वाच्या दृढीकरणासाठी दाखविली आहे. हरिषेणाच्या चाणक्यकथेत हा प्रसंग नोंदविलेला नाही. (15) हेमचंद्राने चंद्रगुप्ताच्या मृत्यूस ‘समाधिमरण' संबोधले आहे. या घटनेचे नेमके वर्ष आणि इतर बारकावे नोंदविलेले नाहीत. त्याचा मृत्यू पाटलिपुत्रातच झाला आहे. हरिषेणाने मात्र चंद्रगुप्ताची दीक्षा, त्याने भद्रबाहूंचे स्वीकारलेले शिष्यत्व, त्यांच्यासह दक्षिणापथास केलेले गमन आणि दक्षिणेत चंद्रगिरी या गुंफेत त्याने स्वीकारलेले समाधिमरण - या सर्वांचा उल्लेख भद्रबाहुकथानकात' केला आहे. (16) 'मुद्राराक्षस' नाटक हेमचंद्रासमोर असल्याने त्याने त्या नाटकातील मुख्य घटना यथार्थ मानून, आपल्या चाणक्यचरित्रात समाविष्ट करून घेतली आहे. तो म्हणतो, 'चंद्रगुप्ताच्या अनुमतीने चाणक्याने सुबंधूला मंत्रिमंडळात समाविष्ट करून घेतले होते.' (17) चंद्रगुप्ताच्या मृत्यूनंतर सुबंधूची महत्त्वाकांक्षा आणि मत्सर जागृत झाला. सत्यअसत्याचे मिश्रण करून त्याने बिंदुसार राजाला आपलेसे करून घेतले. चाणक्यावर नाराज झालेल्या बिंदुसाराने अनादरभाव व्यक्त करताच, चाणक्याने राजकारणातून निवृत्ती घेऊन, पाटलिपुत्राजवळील गोकुलस्थानात अनशन व्रत धारण केले. पुढे बिंदुसाराचा गैरसमज दूर झाल्यावर तो चाणक्याची पूजा करावयास 179
