________________ कथाबाह्य संदर्भ मगधाच्या इतिहासाच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचा ठरतो. येथे नमूद केले आहे की, “प्राचीन काळी क्षितिप्रतिष्ठित नावाचे नगर वैभवाच्या शिखरावर होते. जेव्हा त्याचे वैभव लयास गेले तेव्हा चणकपुर नावाचे नगर उदयाला आले. त्यानंतर ऋषभपुर वसविले गेले. त्यानंतर राजगृह , नंतर चंपा आणि नंतर पाटलिपुत्र नगराचा उदय झाला. शकटाल हा नवव्या नंदाचा मंत्री होता.'' शकटालाचे कथानक सांगताना देवेंद्रगणींनी म्हटले आहे की, तहा कहाणयं आवस्सए दट्टव्वं / (सुखबोधा पृ.३१) परंतु विशेष गोष्ट अशी की, विविध नगरींच्या उदयास्तांचा असा इतिहास आवश्यकटीकेत नोंदविलेला दिसत नाही. (ब) उत्तराध्ययन 4.1 च्या टीकेत, देवेंद्रगणींनी जैन परंपरेत रूढ असलेले दुर्लभ मनुष्यत्वाचे दहा दृष्टांत दिले आहेत. त्यापैकी पाशक दृष्टांत देताना चाणक्याने तयार केलेल्या कूटपाशकयंत्राचा उल्लेख केला आहे. संबंधित कथाही थोडक्यात दिली आहे. फारसे काही औचित्य नसतानाही चाणक्याच्या आयुष्याच्या पूर्वार्धातील सर्व वृत्तांत देण्याचा मोह देवेंद्रगणींना आवरता आला नाही. पाशक-दृष्टांताचे निमित्त साधून त्यांनी आवश्यकचूर्णीतील कथाभाग विस्ताराने सांगून टाकला. “विषकन्येचा प्रयोग करून चाणक्याने पर्वतकाचा घात केला. चंद्रगुप्त पर्वतकाला वाचविण्यासाठी धावला. चाणक्याने भुवई उंचावून चंद्रगुप्ताला परावृत्त केले. चंद्रगुप्त थांबला. पर्वतक मरण पावला.”– हा सर्व वृत्तांत देवेंद्रगणींनी आवश्यकचूर्णीतून जसाच्या तसा घेतला आहे. परंतु चाणक्याने कोणते राजनैतिक तत्त्व वापरून, ही कृती केली, हे सांगताना देवेंद्रगणींनी एक नवा संस्कृत श्लोक उद्धृत केला आहे. तो असा - 161
